Τα όρια της ερμηνείας

Το τελευταίο βιβλίο του Ουμπέρτο Εκο, μια συλλογή δοκιμίων και άρθρων δημοσιευμένων στο περιοδικό L’Espresso με τίτλο Pape Satàn aleppe, ήταν προγραμματισμένο να κυκλοφορήσει τον Μάιο στα ιταλικά βιβλιοπωλεία από τον νέο εκδοτικό οίκο La nave di Teseo (Το καράβι του Θησέα). Ομως ο θάνατος του Εκο άλλαξε το σχέδιο, και το βιβλίο κυκλοφόρησε χθες (27 Φεβρουαρίου). Οι τρεις λέξεις του τίτλου αποτελούν μέρος από τη φράση του πρώτου στίχου του έβδομου Ασματος της «Κόλασης» («Pape Satàn, Pape Satàn aleppe»), φράση που εκστομίζει βρυχώμενος ο (υποβαθμισμένος στη Θεία Κωμωδία και) λυκόμορφος Πλούτων, φύλακας της πύλης του τέταρτου κύκλου της Κόλασης, για να εμποδίσει την είσοδο του Βιργιλίου και του Δάντη στον χώρο όπου εκτίουν την αιώνια ποινή τους οι φιλάργυροι και οι σπάταλοι.

Από τον 14ο αιώνα έως σήμερα οι σχολιαστές της Θείας Κωμωδίας προτείνουν ερμηνείες επί ερμηνειών της μυστηριώδους λέξης aleppe, που έκανε τον στίχο δυσερμήνευτο, αν όχι ακατανόητο. Δυσερμήνευτη είναι και η χρήση της δαντικής φράσης ως τίτλου του βιβλίου του Εκο. Ωστόσο αισθάνεται κανείς ότι η χρήση αυτή δεν είναι άσχετη με την αγορά (την καταβρόχθιση) του Bompiani, του εκδοτικού οίκου όλων των προηγούμενων βιβλίων του Εκο, από το αδηφάγο εκδοτικό συγκρότημα της οικογένειας Μπερλουσκόνι, που απορρόφησε και άλλους μεγάλους εκδοτικούς οίκους –αγορά που οδήγησε αρκετούς συγγραφείς του Bompiani στην εταιρική ίδρυση του Καραβιού του Θησέα, στην οποία ο Εκο πρωτοστάτησε. «Οχι με τον Μινώταυρο!» φαίνεται να λέει με το όνομα του νέου εκδοτικού οίκου και τον συμβολισμό του τίτλου του τελευταίου βιβλίου του ο Εκο, δεδηλωμένος εχθρός του Μπερλουσκόνι και του κόσμου εκείνης της φιλάργυρης απληστίας και σπατάλης, του οποίου ο Μπερλουσκόνι αποτελεί, για τον Εκο, σήμερα το σύμβολο.

Η ερμηνεία μου της (λογοτεχνικής φύσεως) επιλογής του ονόματος του νέου εκδοτικού οίκου δεν θα μπορούσε, στο πλαίσιο της θεωρίας του Εκο για τη λογοτεχνική κριτική, να θεωρηθεί αυθαίρετη. Και ανεξάρτητα από την εξήγηση που έδωσε ο Εκο για αυτή την επιλογή, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί, επίσης στο πλαίσιο της θεωρίας του, και για μιαν ερμηνεία –έστω επικαιρική –της (επίσης λογοτεχνικής φύσεως) επιλογής από τον Εκο του τίτλου του νέου βιβλίου του. Διότι η φράση «Pape Satàn aleppe» ηχεί, έπειτα από το τέλος της λεγόμενης εποχής της Θεωρίας, σαν μια συνόψιση και υπόμνηση της κεντρικής θέσης του Εκο ως προς το πρόβλημα της ερμηνείας των λογοτεχνικών έργων. Ο Πλούτων/Μινώταυρος, που υποκρύπτεται στον τίτλο, φαίνεται να συμβολίζει τους μεταμοντέρνους θεωρητικούς που διεκδίκησαν βρυχώμενοι την κυριότητα της σωστής ερμηνείας τους. Για την ακρίβεια της μη ερμηνείας, αφού η κεντρική θέση τους ως προς το πρόβλημα, που τους διαφοροποιεί από τη μοντερνιστική θεωρία και που δικαιολογεί στην προσωνυμία τους την πρόθεση μετα-, είναι εκείνη του «άπειρου ερμηνευτικού ανοίγματος».

Για να δώσω ένα παράδειγμα αυτής της διαφοροποίησης: Η διασύνδεση της εικόνας του λυκόμορφου δαντικού Πλούτωνα με τον Μινώταυρο, που υποβάλλει ο τίτλος του νέου βιβλίου του Εκο σε συνδυασμό με τη «λαβυρινθική» ονομασία του εκδοτικού οίκου, και της εικόνας του αδηφάγου Μινώταυρου με τον ακόρεστο Μπερλουσκόνι, δεν θα μπορούσε, όπως είπα, να θεωρηθεί αυθαίρετη: το όνομα του θεού του Αδη είναι ευφημιστικό του Πλούτου, και ο λύκος, σύμβολο (ήδη από την εποχή του Ομήρου) της αρπακτικότητας, στη Φλωρεντία του χρηματοπιστωτικού συστήματος της εποχής του Δάντη ήταν σύμβολο και της απληστίας, η οποία «μεταμορφώνει [ακόμη και] τους ποιμένες [θρησκευτικούς και πολιτικο-οικονομικούς] σε λύκους» («Παράδεισος», 9.132, 27.55) –παράβαλε και τον «Λύκο της Γουόλ Στριτ» του Σκορσέζε. Ο Εκο δεν θα απέρριπτε αυτή την ερμηνεία της τιτλοφόρησης του τελευταίου βιβλίου του. Ωστόσο θα γελούσε αν κάποιος έβλεπε στον τίτλο του βιβλίου του μιαν αλληγορία του μύθου του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου ή του θρύλου του Ρομπέν των Δασών: ερμηνείες που οι θιασώτες της μεταμοντέρνας βεβαιότητας του «ατέρμονου παιχνιδιού του σημαίνοντος» δεν θα απέρριπταν, γιατί διαφορετικά το γλωσσοφιλοσοφικό τους δόγμα του απόλυτου ερμηνευτικού σχετικισμού θα τιναζόταν στον αέρα.

Ο Εκο είναι ο ισχυρότερος υπερασπιστής, στην εποχή μας, της πολυσημίας του λογοτεχνικού έργου έναντι των επιθέσεων που αυτή δέχτηκε από τον μεταμοντέρνο απόλυτο επιστημολογικό σχετικισμό, ο οποίος επιχείρησε να επιβάλει την ιδέα της πανσημίας του έργου. Με τα βιβλία του Ανοιχτό έργο (1962) και Τα όρια της ερμηνείας (1992), και με τη δεσπόζουσα συμμετοχή του στον συλλογικό τόμο Ερμηνεία και υπερερμηνεία (1992) έδειξε πως η ιδέα ότι ο αναγνώστης είναι ο μόνος παραγωγός του νοήματος ενός έργου (Νεοπραγματολογική άποψη) ή ότι καμία ερμηνεία του έργου δεν μπορεί να θεωρηθεί σωστότερη από μιαν άλλη (Αποδομική βεβαιότητα) οδηγούν ουσιαστικά στην κατάργηση της λογοτεχνικής κριτικής. «Αν καμία ερμηνεία ενός έργου δεν είναι λανθασμένη», γράφει ο Εκο, «τότε όλες οι ερμηνείες του είναι ορθές. Ομως εγώ διεκδικώ το δικαίωμα της διαφωνίας».

Η υπεράσπιση αυτού του δικαιώματος αποτελεί τη σημαντικότερη παρακαταθήκη του πολυσχιδούς Ουμπέρτο Εκο στο πεδίο των λογοτεχνικών σπουδών.

Ο κ. Νάσος Βαγενάς είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.