Είναι άνθρωποι που για διαφορετικούς λόγους –είτε εξαιτίας ατυχήματος είτε εξαιτίας νόσου –καταδικάστηκαν να ζουν στην ακινησία και στη σιωπή, σαν φαντάσματα του εαυτού τους. Ο λόγος για τους ασθενείς σε φυτική κατάσταση, αρκετοί εκ των οποίων μπορεί να μην αντιδρούν εξωτερικά, έχουν όμως πλήρη συνείδηση του εαυτού τους και του περιβάλλοντός τους, «κλειδωμένη» σε ένα σώμα που δεν τους επιτρέπει την επικοινωνία –τα τελευταία επιστημονικά στοιχεία δείχνουν ότι κάτι τέτοιο αφορά ως και 2 στους 10 τέτοιους ανθρώπους. Η πρόοδος της τεχνολογίας και της ιατρικής επιτρέπει όμως πλέον στους ειδικούς όχι μόνο να «συνομιλούν» με ασθενείς σε κατάσταση «φυτού», αλλά ακόμη και να τους χαρίζουν ένα πιο ανθρώπινο μέλλον. Μάλιστα, όπως θα διαβάσετε, η χώρα μας φαίνεται να πρωτοπορεί στη θεραπευτική αποκατάσταση αυτών των ασθενών, καθώς άτομα που δεν είχαν φαινομενικά καμία επαφή με το περιβάλλον έχουν ήδη αποκτήσει δικαίωμα σε μια ζωή που μοιάζει περισσότερο με ζωή…

Ηταν Δεκαπενταύγουστος του 2011 όταν ο 21χρονος σήμερα Στέλιος Νάνο είχε ένα σοβαρό ατύχημα με μηχανή. Μεταφέρθηκε με σοβαρές κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις στο Γενικό Κρατικό Νοσοκομείο της Νίκαιας, όπου οι νευροχειρουργοί τού έσωσαν τη ζωή, όπως μας αφηγείται η μητέρα του Ελπίδα Νάνο. Ωστόσο εκείνον τον Δεκαπενταύγουστο η ζωή αυτού του παιδιού άλλαξε για πάντα αφού εξαιτίας του ατυχήματος περιήλθε σε κατάσταση «φυτού» –ένας άνθρωπος εν ζωή αλλά χωρίς καμία αντίδραση. Νοσηλεύθηκε επί έξι μήνες στο Γενικό Κρατικό της Νίκαιας και στη συνέχεια μεταφέρθηκε στον Ευαγγελισμό, στην Πανεπιστημιακή Νευροχειρουργική Κλινική, όπου ομάδα ειδικών υπό τον καθηγητή Νευροχειρουργικής και διευθυντή της Κλινικής κ. Δαμιανό Σακά υπέβαλε τον νεαρό σε μια πειραματική θεραπεία στο πλαίσιο μιας πολυκεντρικής μελέτης στην οποία συμμετείχαν συνολικά επτά κέντρα από διαφορετικές ευρωπαϊκές χώρες.

Εκανε τον σταυρό του…
Η θεραπεία αφορούσε διακρανιακή ηλεκτρική διέγερση στην οποία τοποθετούνται ηλεκτρόδια επάνω στο κεφάλι του ασθενούς τα οποία διοχετεύουν ηλεκτρικό ρεύμα μικρής έντασης. Στις τρεις εβδομάδες από την έναρξη της θεραπείας συνέβη το μικρό «θαύμα». «Ηταν 25η Μαρτίου και χτυπούσαν οι καμπάνες της εκκλησίας του Ευαγγελισμού. Ο γιος μου που ως τότε δεν είχε καμία αντίδραση σήκωσε το δεξί του χέρι και έκανε τον σταυρό του.

Μετά την εφαρμογή της θεραπείας παρουσίασε βελτίωση. Αρχισε να μας χαμογελά, να μας δίνει το χέρι του. Μπορεί για κάποιον άλλον αυτές οι λίγες αντιδράσεις να φαίνονται μικρές, αλλά για εμάς είναι πολύ σημαντικό ότι μπορούμε πλέον, έστω και έτσι, να επικοινωνούμε με το παιδί μας» λέει η κυρία Νάνο. Λίγους μήνες αργότερα η θεραπεία επαναλήφθηκε και η βελτίωση ήταν ακόμη μεγαλύτερη. Ο νεαρός νοσηλεύεται τους τελευταίους μήνες ξανά στο Γενικό Κρατικό της Νίκαιας, όπου έχει μπει και σε ένα πρωτόκολλο χορήγησης του φαρμάκου μπακλοφένη, το οποίο φαίνεται να βοηθά τους συγκεκριμένους ασθενείς. Και η μητέρα του δηλώνει κατά το δυνατόν αισιόδοξη.

Ξανακερδίζοντας τη ζωή
Η ζωή κύλησε ξαφνικά και μέσα από τα χέρια της 53χρονης σήμερα Ανθούλας Γαϊτάνου, η οποία προσπαθεί χάρη στην επιστήμη να την ξανακερδίσει. Ο σύζυγος της κυρίας Γαϊτάνου κ. Νικόλαος Γιαννούκος μας εξιστορεί ότι όλα ξεκίνησαν τον Μάρτιο του 2010, όταν η σύζυγός του εμφάνισε μια ξαφνική επιληπτική κρίση. Οι εξετάσεις που έγιναν στο Γενικό Κρατικό Νοσοκομείο της Νίκαιας έδειξαν μηνιγγίωμα στον εγκέφαλo το οποίο απαιτούσε άμεση χειρουργική επέμβαση. Εναν μήνα αργότερα η επέμβαση έλαβε χώρα στον Ευαγγελισμό και, παρ’ ότι, σύμφωνα με τους γιατρούς, στέφθηκε με επιτυχία, παρουσιάστηκαν προβλήματα κατά την παραμονή της ασθενούς στη Μονάδα Εντατικής Θεραπείας.
Η άτυχη γυναίκα παρέμεινε σε φυτική κατάσταση επί περίπου 15 μήνες στο νοσοκομείο και εντάχθηκε στο πειραματικό πρόγραμμα της διακρανιακής ηλεκτροδιέγερσης. Μήνες μετά τη θεραπεία άρχισε να εμφανίζει βελτίωση, τόσο λεκτική όσο και κινητική, σύμφωνα με τον κ. Γιαννούκο. «Πίστευα ότι καταλαβαίνει το ποιος της μιλάει και έτσι της έδινα όλους τους οικείους μας να της μιλούν στο τηλέφωνο και ας μην μπορούσε να απαντήσει» αναφέρει ο σύζυγος της ασθενούς και συμπληρώνει: «Μια ημέρα της μιλούσε μια θεία της και η Ανθούλα άρχισε ξαφνικά να της απαντά, αν και μονολεκτικά. Εχει εμφανίσει και κάποια κινητική βελτίωση –αυτή τη στιγμή μάλιστα βρίσκεται σε εξειδικευμένο κέντρο αποκατάστασης. Μπορεί να κάνει βήματα με το Π, ενώ έχει προσθέσει κάποιες επιπλέον λέξεις στο λεξιλόγιό της. Καταφέρνει να φάει λίγο μόνη της με το ένα χέρι. Παρ’ όλα αυτά, ο δρόμος είναι πολύ μακρός αλλά δεν σκοπεύω να το βάλω κάτω. Εχω στόχο να προσπαθήσω όσο είναι δυνατόν –αν και ξέρω ότι δεν θα αποκατασταθεί ποτέ πλήρως –να την επαναφέρω σε μια πιο φυσιολογική ζωή. Τα Χριστούγεννα πήγαμε μαζί με τους δύο γιους μας στη λίμνη Πλαστήρα ως οικογένεια και περάσαμε ωραίες στιγμές. Θα το παλέψουμε…».
Ανιχνεύοντας τη συνείδηση
Τα δύο αυτά παραδείγματα ανθρώπων (και μάλιστα στη χώρα μας) που φαίνεται –τουλάχιστον ως έναν βαθμό –να γύρισαν από τον κόσμο της σιωπής σε εκείνον της επικοινωνίας μαρτυρούν ότι, τουλάχιστον σε κάποιες περιπτώσεις, η πρόοδος της επιστήμης μπορεί να προσφέρει μια «γέφυρα» μεταξύ ανθρώπων «κλειδωμένων» σε ένα σώμα που δεν αντιδρά και του περιβάλλοντός τους. Το συγκεκριμένο επιστημονικό πεδίο ανθεί και διαφορετικές ομάδες μετρούν μικρές αλλά σημαντικές νίκες στη μάχη με τον εν πολλοίς άγνωστο κόσμο της φυτικής κατάστασης.

Πρώτος στόχος είναι να αποδειχθεί ποιοι από τους ασθενείς σε κατάσταση φυτού έχουν όντως συνείδηση και μπορούν να επικοινωνήσουν –στο πλαίσιο αυτό παρουσιάστηκε πρόσφατα η περίπτωση ενός 39χρονου Καναδού που βρίσκεται σε κατάσταση «φυτού» για περισσότερο από 10 χρόνια και ο οποίος κατάφερε να «πει» μέσω της εγκεφαλικής δραστηριότητάς του στους θεράποντες γιατρούς του ότι δεν πονάει. Ο απώτερος στόχος αυτών των προσπαθειών είναι όμως μέσω θεραπευτικών παρεμβάσεων να επιτευχθεί έστω και κάποιο επίπεδο βελτίωσης των ασθενών που φαίνεται μέσα από εξειδικευμένες εξετάσεις ότι επιδέχονται βελτίωση. Και, όπως θα δείτε, σε αυτό το δύσκολο αλλά και συναρπαστικό πεδίο η Ελλάδα φαίνεται να πρωτοπορεί.

Ο 39χρονος Καναδός ονομάζεται Σκοτ Ρούτλεϊ και η περίπτωσή του παρουσιάστηκε τον περασμένο Νοέμβριο στο πρόγραμμα Panorama του BBC. Σύμφωνα με τους θεράποντες γιατρούς του, ο κ. Ρούτλεϊ είναι ο πρώτος ασθενής με σοβαρό τραυματισμό του εγκεφάλου που μπόρεσε να απαντήσει σε ερωτήσεις οι οποίες αφορούσαν την κλινική του κατάσταση. Η επικοινωνία κατέστη δυνατή ενόσω οι ειδικοί υπέβαλλαν τον ασθενή σε λειτουργική μαγνητική τομογραφία του εγκεφάλου (fMRI), μια εξέταση που καταγράφει τη ροή του αίματος στον εγκέφαλο η οποία σχετίζεται με τη νευρωνική δραστηριότητά του.
Ο κ. Ρούτλεϊ υπέστη σοβαρό τραυματισμό στον εγκέφαλο σε ένα αυτοκινητικό ατύχημα πριν από 12 χρόνια. Ολες οι εξετάσεις που του έγιναν από τότε δεν έδειξαν σημάδια ικανότητας επικοινωνίας. Ωστόσο ο βρετανός νευροεπιστήμονας καθηγητής Αντριαν Οουεν, ο οποίος ήταν επικεφαλής ομάδας γιατρών από το Ινστιτούτο για τον Εγκέφαλο και τον Νου στο Πανεπιστήμιο του Δυτικού Οντάριο και θεωρείται ειδήμων στο συγκεκριμένο πεδίο, εξέτασε τον 39χρονο και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι μπορεί να επικοινωνήσει.
Τένις με το μυαλό
Οπως εξηγεί στο «Βήμα» η δρ Λορίνα Νάτσι, νευροεπιστήμονας από την ομάδα του καθηγητή Οουεν η οποία συμμετείχε στην εξέταση του κ. Ρούτλεϊ αλλά και άλλων 25 ασθενών σε κατάσταση «φυτού», οι ερευνητές της ομάδας ακολουθούν μια συγκεκριμένη διαδικασία προκειμένου να καταστεί δυνατή η επικοινωνία με ασθενείς οι οποίοι με βάση τη συμβατική γνώση πιστεύεται ότι δεν μπορούν να επικοινωνήσουν: «Αρχικώς ζητούμε από τον ασθενή να φέρει εις πέρας ένα καθήκον νοερά –να σκεφθεί, δηλαδή, ότι το εκτελεί –με στόχο να ανακαλύψουμε αν επικοινωνεί.

Συγκεκριμένα λέμε στον ασθενή να φανταστεί ότι παίζει τένις ή ότι περπατά από δωμάτιο σε δωμάτιο μέσα στο σπίτι του ενόσω τον υποβάλλουμε σε fMRI . Οταν ο ασθενής φαντάζεται ότι παίζει τένις, «ανάβει» μια περιοχή του εγκεφάλου που ονομάζεται προκινητική περιοχή (pre-supplementary motor area pre-SMA) η οποία εμπλέκεται στην εκτέλεση των κινήσεων. Οταν περιηγείται σε έναν χώρο, η περιοχή του εγκεφάλου που κυρίως ενεργοποιείται ονομάζεται ατρακτοειδής έλικα (fusiform gyrus). Μπορούμε μέσω της απεικονιστικής εξέτασης να δούμε καθαρά ποια από τις δύο περιοχές «ανάβει» καθώς η πρώτη βρίσκεται στο επάνω μέρος του εγκεφάλου ενώ η δεύτερη πιο χαμηλά στον εγκέφαλο». Αν οι ειδικοί δουν μέσω της απεικόνισης ότι ο ασθενής ακολουθεί τις οδηγίες τους, επιβεβαιώνουν ότι έχει συνείδηση. «Από τότε που συμμετέχω στην ομάδα του καθηγητή Οουεν –τα τελευταία δύο έτη περίπου -, έχουμε εντοπίσει έξι ή επτά ασθενείς που είναι σε θέση να φέρνουν εις πέρας αυτό το μέρος της εξέτασης».

Οταν αυτοί οι ασθενείς εντοπιστούν, οι ειδικοί τούς υποβάλλουν και πάλι σε fMRI, μόνο που αυτή τη φορά τους θέτουν ερωτήσεις οι οποίες έχουν μονολεκτική απάντηση (ναι ή όχι). «Αυτό το επίπεδο επικοινωνίας έχει επιτευχθεί σε δύο περιπτώσεις, σε αυτήν του κ. Ρούτλεϊ, καθώς και ενός άλλου ασθενούς, την περίπτωση του οποίου δημοσιεύσαμε στην επιθεώρηση «New England Journal of Medicine» το 2010» λέει η δρ Νάτσι.
Ο ένας στους πέντε καταλαβαίνει…
Κατά την ειδικό, όλα αυτά τα ευρήματα δείχνουν ότι αρκετοί ασθενείς που σήμερα θεωρείται ότι δεν επικοινωνούν με το περιβάλλον έχουν, αντιθέτως, πλήρη συνείδηση του εαυτού τους και των γύρω τους «εγκλωβισμένη» μέσα σε ένα ακίνητο σώμα. «Σύμφωνα με διαφορετικές μελέτες, συμπεριλαμβανομένης της μελέτης της ομάδας μας που δημοσιεύθηκε το 2010, εκτιμάται ότι το 17%-20% των ασθενών σε φυτική κατάσταση έχει συνείδηση και μπορεί να αποκριθεί στις ερωτήσεις των γιατρών μέσω του εγκεφάλου του. Τα αποτελέσματα αυτά δείχνουν ότι σίγουρα όχι όλοι οι ασθενείς σε φυτική κατάσταση αλλά μια σημαντική μειονότητα μπορεί να επικοινωνήσει με το περιβάλλον και πρέπει εμείς να έχουμε τα εργαλεία ώστε να κάνουμε αυτή την επικοινωνία πραγματικότητα».
Το θέμα όμως είναι ότι εργαλεία όπως η λειτουργική μαγνητική τομογραφία συνδέονται με τεράστιο κόστος (το κάθε μηχάνημα μπορεί να κοστίζει ως και 2 εκατ. ευρώ), με αποτέλεσμα να μην μπορούν να αποτελούν «όπλα» σε οποιοδήποτε νοσοκομείο. Τον σκόπελο αυτόν παραδέχεται και η δρ Νάτσι. Οπως λέει, ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο η ερευνητική ομάδα αναζητεί άλλα λιγότερο ακριβά μέσα που θα μπορούσαν να υπάρχουν σε κάθε νοσοκομείο. Μια τέτοια λύση φαίνεται να δίνει το εγκεφαλογράφημα, μια φθηνή εξέταση που εφαρμόζεται ευρέως ανά τον κόσμο.

«Είναι χαρακτηριστική μελέτη που δημοσιεύθηκε πέρυσι στην έγκριτη ιατρική επιθεώρηση «Τhe Lancet» και η οποία δείχνει τις δυνατότητες του ηλεκτροεγκεφαλογραφήματος στο συγκεκριμένο πεδίο. Ερευνητές κατάφεραν να «συζητήσουν» με ασθενείς που βρίσκονταν σε φυτική κατάσταση με χρήση μιας φθηνής και φορητής απεικονιστικής συσκευής που καταγράφει την ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκεφάλου μέσω ηλεκτροδίων τα οποία τοποθετούνται στο δέρμα της κεφαλής. Η σωστή «ανάγνωση» των ηλεκτρικών μοτίβων του εγκεφάλου καθώς οι ασθενείς εκτελούσαν νοερά εντολές που τους έδιναν οι γιατροί φάνηκε ότι μπορεί να δώσει σημαντικές πληροφορίες για την απόκρισή τους στα ερεθίσματα» σημειώνει η νευροεπιστήμονας.

Η δρ Νάτσι διευκρινίζει ότι στην περίπτωση της εξέτασης με το εγκεφαλογράφημα δίνονται διαφορετικές εντολές στους ασθενείς σε σύγκριση με εκείνες που δίνονται στο πλαίσιο της fMRI: «Ζητούμε από τους ασθενείς να φανταστούν ότι ζουλάνε κάτι μέσα στην παλάμη τους ή ότι κινούν τα πόδια τους. Οι δύο αυτές κινήσεις ενεργοποιούν δύο εντελώς διαφορετικές περιοχές του κινητικού φλοιού και έτσι μπορούμε να έχουμε ξεκάθαρη εικόνα για το αν οι ασθενείς αποκρίνονται. Γενικώς το ηλεκτροεγκεφαλογράφημα δεν μπορεί να εντοπίσει τις λεπτές αλλαγές που λαμβάνουν χώρα στις μεσαίες περιοχές του εγκεφάλου όπως η λειτουργική μαγνητική τομογραφία, η οποία «συλλαμβάνει» όσα συμβαίνουν βαθιά στο κέντρο του πιο προηγμένου ηλεκτροχημικού υπολογιστή. Μπορεί όμως να ανιχνεύσει τις μεταβολές των ηλεκτρικών μοτίβων στο ανώτερο τμήμα του εγκεφάλου –σε αυτό το τμήμα του παρατηρούνται αλλαγές όταν ζητούμε από τους ασθενείς να φανταστούν ότι ζουλάνε κάτι ή ότι κινούν τα πόδια τους».
Αλμα στην ποιότητα ζωής
Στόχος όλης αυτής της προσπάθειας είναι να βοηθηθούν ασθενείς οι οποίοι είναι εγκλωβισμένοι στη σιωπή που τους επιβάλλει το σώμα τους. Ρωτήσαμε την ερευνήτρια πώς αυτή η γνώση που αποκτάται με τη σύγχρονη τεχνολογία μπορεί να μετατραπεί σε κλινική πράξη. Εκείνη απάντησε: «Πιστεύουμε πως μπορούμε να δώσουμε «φωνή» στους ασθενείς σε φυτική κατάσταση καθιστώντας τους ικανούς να συμμετέχουν κατά το δυνατόν στις αποφάσεις που αφορούν τη θεραπεία τους. Σκοπός μας είναι να τους ρωτούμε τι ακριβώς επιθυμούν να πράξουμε για να τους βοηθήσουμε στην καθημερινότητά τους, να τους κάνουμε να συμμετέχουν περισσότερο στην ίδια τη ζωή τους».
Το βασικό ζητούμενο είναι βέβαια να επιτευχθεί απτή βελτίωση αυτών των ασθενών, πέρα από την επικοινωνία τους μέσω μιας απεικονιστικής εξέτασης, αναφέρει στο «Βήμα» ο κ. Σακάς. Για να καταστεί κάτι τέτοιο δυνατόν, σύμφωνα με τον έλληνα καθηγητή, είναι απολύτως απαραίτητο να γίνεται αρχικά σωστός διαχωρισμός των ασθενών που βρίσκονται σε κώμα ή σε φυτική κατάσταση εξαιτίας εκτεταμένης εγκεφαλικής βλάβης και οι οποίοι κατά πάσα πιθανότητα δεν θα ξυπνήσουν ποτέ από τους ασθενείς που δεν έχουν υποστεί μόνιμες βλάβες αλλά μόνο λειτουργική διαταραχή ενός σημείου του εγκεφάλου και οι οποίοι θα μπορούσαν να επανέλθουν. «Αν καταστεί σαφής από την επιστημονική κοινότητα αυτός ο διαχωρισμός, δημιουργούνται προοπτικές παρέμβασης στους ασθενείς με λειτουργική διαταραχή που έχει επηρεάσει την ηλεκτροχημεία του εγκεφάλου –πιθανώς με ηλεκτρική διέγερση, κάτι που συμβαίνει σήμερα σε άλλες περιπτώσεις όπως οι χρόνιοι πόνοι, το Πάρκινσον, οι δυστονίες, ακόμη και η επιληψία. Το πρώτιστο είναι να γίνει σωστή ταξινόμηση των ασθενών μέσω της διενέργειας των κατάλληλων εξονυχιστικών εξετάσεων».
Τα πρωτόκολλα στον Ευαγγελισμό
Οι ειδικοί του Ευαγγελισμού προσπαθούν να ακολουθήσουν το σωστό «μονοπάτι» της ταξινόμησης ώστε να βγάλουν από την υπέρτατη μοναξιά τους τους ασθενείς εκείνους που έχουν χάσει τον δρόμο της επικοινωνίας αλλά με τη σωστή καθοδήγηση μπορούν να τον βρουν. Για να το επιτύχουν λαμβάνουν τη «χείρα βοηθείας» των κατάλληλων μέσων. Ποια είναι αυτά; Χρήση μαγνητικής τομογραφίας υψηλής ανάλυσης η οποία αποτυπώνει με μεγάλη ακρίβεια τις δομές του εγκεφάλου, χρήση λειτουργικής μαγνητικής τομογραφίας για παρακολούθηση της ροής του αίματος στον εγκέφαλο,νευροψυχολογική εξέταση με ταυτόχρονη διεξαγωγή συνεχούς εγκεφαλογραφήματος (σε ένα ήσυχο δωμάτιο ο νευροψυχολόγος απαγγέλλει στον πάσχοντα διαφορετικές λέξεις, εκ των οποίων κάποιες του είναι οικείες, και μέσω του εγκεφαλογραφήματος καταγράφεται αν υπάρχει μεταβολή στη δραστηριότητα του εγκεφάλου στο άκουσμα των συναισθηματικώς φορτισμένων λέξεων), χρήση μαγνητικής φασματοσκοπίας για ανίχνευση βλαβών του εγκεφάλου που δεν δείχνει η συμβατική μαγνητική τομογραφία, χρήση τομογραφίας εκπομπής ποζιτρονίων (PET scan) η οποία δείχνει τον μεταβολισμό του εγκεφάλου.
Εγρήγορση με μπακλοφένη
Οταν γίνει η σωστή ταξινόμηση, οι έλληνες επιστήμονες προχωρούν, μόνο στις κατάλληλες περιπτώσεις που έχει πλέον αποδειχθεί ότι έχουν τη δυνατότητα επικοινωνίας, σε διαφορετικές παρεμβάσεις. Μέχρι στιγμής έχουν εφαρμοστεί δύο διαφορετικές μέθοδοι. Η μία αφορά τη χορήγηση του φαρμάκου μπακλοφένη και η άλλη τον διακρανιακό ηλεκτρικό ερεθισμό. Η μπακλοφένη είναι μια ουσία με πλήθος χρήσεων η οποία παρεμβαίνει στη λειτουργία του GABA (γ-αμινοβουτυρικό οξύ), που αποτελεί έναν από τους κύριους διαβιβαστές στο σύστημα της εγρήγορσης του εγκεφάλου. Ως σήμερα έχουν υπάρξει σποραδικές αναφορές για βελτίωση του επιπέδου συνείδησης σε ασθενείς έπειτα από χορήγηση μπακλοφένης. Οι ειδικοί του Ευαγγελισμού έχουν μέχρι στιγμής χορηγήσει πειραματικά τα τελευταία δύο χρόνια μπακλοφένη σε οκτώ ασθενείς, εκ των οποίων δύο έδειξαν σημαντική βελτίωση: «Ο ένας ασθενής απέκτησε αυτονομία, ενώ ο δεύτερος είχε πολύ καλύτερη επικοινωνία με τους οικείους του» αναφέρει ο κ. Σακάς.

Η διακρανιακή διέγερση
Ο Σκοτ Ρούτλεϊ κατάφερε να «πει» στους γιατρούς του μέσω της δραστηριότητας του εγκεφάλου του ότι δεν πονάει.

Σε ό,τι αφορά τον διακρανιακό ηλεκτρικό ερεθισμό, όπως μας εξηγεί ο νευροψυχολόγος, εξωτερικός συνεργάτης της Νευροχειρουργικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών στον Ευαγγελισμό κ. Ευθύμιος Αγγελάκης, «αποτελεί μια μέθοδο γνωστή εδώ και περισσότερο από μισό αιώνα και αφορά τη διοχέτευση στον εγκέφαλο ηλεκτρικού ρεύματος μικρής έντασης (ρεύμα που θα περνούσε για παράδειγμα από την μπαταρία ενός μικρού φακού) μέσω ηλεκτροδίων που είναι τοποθετημένα στο δέρμα της κεφαλής. Τα τελευταία 15 χρόνια ωστόσο έχει γίνει ενδελεχέστερη μελέτη της μεθόδου για διαφορετικές παθήσεις όπως η νόσος Αλτσχάιμερ, τα εγκεφαλικά επεισόδια ή το σύνδρομο του χρόνιου πόνου. Πρέπει σε κάθε περίπτωση να αναφέρουμε ότι πρόκειται για μια πειραματική μέθοδο η οποία, παρά τις θετικές ενδείξεις που έχει δώσει, απαιτεί περαιτέρω έρευνα».

Οι ειδικοί της Πανεπιστημιακής Νευροχειρουργικής Κλινικής του Ευαγγελισμού χρησιμοποίησαν, όπως λέει ο κ. Αγγελάκης, για πρώτη φορά παγκοσμίως τη συγκεκριμένη τεχνική σε 10 ασθενείς που βρίσκονται σε φυτική κατάσταση στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής πολυκεντρικής μελέτης που ολοκληρώθηκε μόλις τον περασμένο μήνα.
Ορισμένοι εξ αυτών ήταν βαριά περιστατικά –βρίσκονταν σε φυτική κατάσταση για περισσότερα από 10 χρόνια -, άλλα ήταν μέτριας βαρύτητας –επρόκειτο για ασθενείς που είχαν μια μικρή αντίδραση στο περιβάλλον -, ενώ κάποια είχαν κριθεί μέσω των εξειδικευμένων εξετάσεων ως πιο ήπια περιστατικά.
Οι ασθενείς υποβλήθηκαν σε ηλεκτροδιέγερση στο αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου κοντά στον μετωπιαίο λοβό, «και αυτό διότι πρόκειται για μια σημαντική περιοχή σε ό,τι αφορά τις γνωστικές λειτουργίες» σημειώνει ο κ. Αγγελάκης. Αρχικώς οι επιστήμονες εφήρμοσαν επί μία εβδομάδα εικονική θεραπεία, ενώ στη συνέχεια υπέβαλλαν τους ασθενείς κάθε ημέρα επί δύο εβδομάδες και για 20 λεπτά τη φορά στη διακρανιακή ηλεκτροδιέγερση.
Τι προέκυψε από την εφαρμογή της θεραπείας; «Οι ασθενείς με καλύτερες ενδείξεις από το σύνολο των εξετάσεων εμφάνισαν και τη μεγαλύτερη βελτίωση. Για παράδειγμα, ο Στέλιος Νάνο παρουσίασε βελτίωση αμέσως μετά την υποβολή στη θεραπεία και τρεις μήνες μετά τον πρώτο κύκλο θεραπείας υπεβλήθη και σε έναν δεύτερο, στον οποίο υπήρξε ακόμη μεγαλύτερη βελτίωση. Και αυτό ενώ στο διάστημα μεταξύ των δύο κύκλων θεραπειών η κατάστασή του δεν είχε εμφανίσει περαιτέρω σημάδια βελτίωσης. Και στην περίπτωση της κυρίας Γαϊτάνου πιστεύουμε ότι η θεραπεία βοήθησε στη βελτίωση της ασθενούς. Είχαμε άλλες δύο περιπτώσεις στις οποίες εμφανίστηκε βελτίωση αμέσως μετά τη θεραπεία, αν και αυτή ήταν μικρή. Στη μία περίπτωση ο ασθενής βρισκόταν σε φυτική κατάσταση για μεγάλο διάστημα, επί τέσσερα χρόνια, και μετά τη θεραπεία έδειξε μια απλή συμπεριφορά που αφορούσε τον εντοπισμό του πόνου –έβαζε το χέρι του στο σημείο που πονούσε. Ωστόσο πριν από αυτό δεν εμφάνιζε το συγκεκριμένο σημάδι επικοινωνίας. Και ένας δεύτερος ασθενής που επί δύο έτη δεν είχε καμία αντίδραση άρχισε να καταπίνει και να αντιδρά στον πόνο μετά τη θεραπεία» αναφέρει ο νευροψυχολόγος.

Η έρευνα βρίσκεται μόνο στην αρχή…
Θα μπορούσε η βελτίωση που εμφάνισαν αυτοί οι ασθενείς να αποδοθεί σε τυχαίους παράγοντες ή ακόμη και σε μια προδιαγεγραμμένη πορεία του οργανισμού προς την ανάνηψη η οποία θα επέρχετο και χωρίς τη θεραπεία, ρωτήσαμε τόσο τον κ. Σακά όσο και τον κ. Αγγελάκη. Αμφότεροι απάντησαν ότι δεν μπορούμε να αποκλείσουμε τον παράγοντα της φυσικής εξέλιξης ή της «τυχαίας» βελτίωσης. Εσπευσαν ωστόσο να τονίσουν: «Εκτιμούμε ότι αυτό που επιτύχαμε δεν ήταν τυχαίο καθώς σε όλες τις περιπτώσεις η βελτίωση εμφανίστηκε αμέσως μετά τη θεραπεία. Ακόμη και αν ο οργανισμός αυτών των ασθενών κάποια στιγμή θα επανερχόταν από μόνος του, θεωρούμε ότι η προσέγγισή μας έδωσε ώθηση βελτίωσης. Σε κάθε περίπτωση όλα αυτά είναι πολύ καινούργια και απαιτούνται περαιτέρω μελέτες. Ετοιμάζουμε ήδη άρθρα σχετικά με τα ευρήματά μας που θα υποβάλουμε για δημοσίευση σε έγκριτα επιστημονικά έντυπα, ενώ έχουμε στα σκαριά και συνεργασία με μεγάλο αμερικανικό πανεπιστήμιο προκειμένου να τελειοποιήσουμε τη μέθοδό μας, να ανακαλύψουμε ποια ακριβώς σημεία πρέπει να στοχεύονται με την ηλεκτροδιέγερση κάθε φορά στον εγκέφαλο. Μεταξύ άλλων στόχος είναι να δοκιμάσουμε κάποια ημέρα την εν τω βάθει ηλεκτροδιέγερση του εγκεφάλου σε τέτοιους ασθενείς ώστε να δούμε αν προσφέρει καλύτερα αποτελέσματα».
Σε κάθε περίπτωση οι προσπάθειες των επιστημόνων να δώσουν «φωνή» και κίνηση σε ανθρώπους που η ζωή τούς τη στέρησε με τον έναν ή τον άλλον τρόπο αναμένεται, όπως όλα δείχνουν, να κάνουν στα χρόνια που έρχονται την επικοινωνία να… ανθήσει για ολοένα και περισσότερους ασθενείς σε κατάσταση «φυτού».

Συμπτώματα και πρόγνωση
Ποιες είναι οι διαταραχές της συνείδησης

Κώμα

Οταν ο ασθενής βρίσκεται σε κώμα τόσο η συνείδηση του εαυτού του και του περιβάλλοντος όσο και η εγρήγορση –το να ανοίγει δηλαδή τα μάτια του, να ακολουθεί τον κύκλο ύπνου και ξύπνιου, να αντιδρά σε οποιοδήποτε ερέθισμα –βρίσκονται στο «οff».
xρόνος ανάνηψης
Το κώμα είναι ένα μεταβατικό στάδιο: ο ασθενής είτε ανανήπτει κάποια στιγμή είτε καταλήγει. Δεν προσδιορίζεται πλήρως για πόσον καιρό μπορεί να μείνει κάποιος σε κώμα. Η ανάνηψη εξαρτάται από την αιτία του κώματος, καθώς και από τη βαρύτητα της βλάβης. Για παράδειγμα, υπάρχει περίπτωση να πέσει κάποιος σε κώμα εξαιτίας μεγάλης κατανάλωσης αλκοόλ ή εξαιτίας κάποιου φαρμάκου –περιπτώσεις που είναι ευκολότερα αναστρέψιμες –ή να πέσει σε κώμα εξαιτίας καταστροφικού επεισοδίου –περίπτωση που συνήθως δεν αναστρέφεται. Ειδικοί δείκτες προσδιορίζουν αν το κώμα είναι αναστρέψιμο ή αν ο ασθενής είναι εγκεφαλικώς νεκρός.
Φυτική κατάσταση
Οι ασθενείς που βρίσκονται σε φυτική κατάσταση έχουν κάποιες αντιδράσεις: για παράδειγμα ανοίγουν και κλείνουν τα μάτια τους, ακολουθούν τον κύκλο ύπνου – ξύπνιου. Το μεγάλο ερώτημα για τους ειδικούς είναι βέβαια αν και κατά πόσον έχουν συνείδηση του εαυτού τους και του περιβάλλοντος και τα τελευταία χρόνια η πρόοδος της επιστήμης δείχνει ότι περισσότεροι ασθενείς απ’ ό,τι νομίζαμε γνωρίζουν καλά το τι τους συμβαίνει αλλά δεν μπορούν να το εκφράσουν.
xρόνος ανάνηψης
Το αίτιο για το οποίο ο ασθενής έχει περιέλθει σε φυτική κατάσταση παίζει μεγάλο ρόλο. Αν το αίτιο είναι κρανιοεγκεφαλική κάκωση (πρόκειται για την πιο συχνή αιτία εμφάνισης της κατάστασης «φυτού»), τότε, σύμφωνα με τους ειδικούς, είναι σχεδόν απίθανο να ανανήψει ο ασθενής αν έχει παραμείνει σε αυτή την κατάσταση για 12 μήνες ή περισσότερο. Αν το αίτιο είναι η ανοξική εγκεφαλοπάθεια η οποία οφείλεται σε καρδιακό επεισόδιο (δεύτερη κύρια αιτία για την εμφάνιση της φυτικής κατάστασης), τότε οι ειδικοί αναφέρουν ότι είναι σχεδόν απίθανη η ανάνηψη αν έχουν παρέλθει περισσότεροι από τρεις μήνες από τη στιγμή που ο ασθενής περιήλθε σε κατάσταση «φυτού». Υπάρχουν πάντως και ασθενείς που έχουν ανανήψει ακόμη και ύστερα από περισσότερα από 10 χρόνια.
Κατάσταση ελαχιστοποιημένης συνείδησης
Η κατάσταση αυτή θεωρείται πιο ελαφριά από τη φυτική. Οι ασθενείς έχουν συστηματική αντίδραση σε κάποιες συγκεκριμένες εντολές (όπως όταν τους ζητούν να κουνήσουν το χέρι τους ή να ανοιγοκλείσουν τα μάτια τους). Επίσης ένα κύριο χαρακτηριστικό τους είναι ο εντοπισμός του πόνου –αν τους προκληθεί πόνος, για παράδειγμα, στο ένα χέρι τότε προσπαθούν να κινήσουν το άλλο χέρι τους για να ακουμπήσουν το σημείο που πονά (κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει με τους ασθενείς σε φυτική κατάσταση). Γενικώς υπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι οι ασθενείς αυτοί επικοινωνούν με το περιβάλλον.
xρόνος ανάνηψης
Πολλοί ασθενείς μπορούν να μείνουν επί έτη ή και μόνιμα σε αυτή την κατάσταση.

Σύνδρομο «εγκλεισμού» (locked-in syndrome)
Οι συγκεκριμένοι ασθενείς έχουν πλήρη συνείδηση του εαυτού και του περιβάλλοντός τους, πλήρη νοητική διαύγεια, χωρίς ωστόσο καμία κινητική απόκριση.
xρόνος ανάνηψης
Εξαρτάται από το αίτιο που έχει οδηγήσει στο σύνδρομο. Συχνά το αίτιο αυτό είναι η αμυοτροφική πλάγια σκλήρυνση (προοδευτική νευροεκφυλιστική πάθηση που επηρεάζει τα νευρικά κύτταρα στον εγκέφαλο και στη σπονδυλική στήλη) και οι συγκεκριμένοι ασθενείς δεν έχουν καλή πρόγνωση. Μέσα σε ένα με τρία έτη επέρχεται συνήθως ο θάνατος. Ωστόσο υπάρχουν και ασθενείς που παραμένουν στη συγκεκριμένη κατάσταση επί πολλά έτη ή και μόνιμα.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ