Συνεχίζω και προωθώ την, ένθερμη πάντα, ανάγνωση του τελευταίου μυθιστορήματος του Δημήτρη Νόλλα, που άρχισα την προηγούμενη Κυριακή. Ο λόγος για τον «Καιρό του καθενός». Ενδιαφέρει καταρχήν η σχέση μύθου και πλοκής, όπως εφαρμόζεται στην προκειμένη περίπτωση, όπου ο ριψοκίνδυνος μύθος σφηνώνεται στην πλοκή και στις εσωτερικές διηγήσεις του παραδειγματικού αυτού πεζογραφήματος. Κάτι που σπάνια απαντά στην τρέχουσα πεζογραφία μας, όπου συχνά διαπιστώνεται ένα είδος μυθολογικού κενού, που αναιρεί τον επίζηλο τίτλο «μυθιστόρημα». Θα επιμείνω.
Εχω την αίσθηση ότι στο κρίσιμο αυτό ζήτημα κυκλοφορεί μια βολική λίγο – πολύ σύγχυση: στη θέση δηλαδή της αναμενόμενης μυθοπλασίας, η ευκαιριακή τουλάχιστον πεζογραφία μας εμφανίζει μιαν ανερμάτιστη επεισοδιακή ίντριγκα. Το αποτέλεσμα του πονηρού αυτού ελιγμού είναι ότι εξαφανίζεται η αναμενόμενη ένταση μεταξύ μύθου και πλοκής, που την εντόπισε και την αξιολόγησε ο Αριστοτέλης στα κορυφαία έργα της αττικής τραγωδίας. Ανάλογη εξάλλου ένταση αναγνωρίζεται ήδη στα ομηρικά έπη, ειδικότερα στην Ιλιάδα. Οπου η πλοκή (με τη μορφή συχνά της εμπλοκής) εναντιώνεται στον προαποφασισμένο (με το κύρος μάλιστα του Ολύμπιου Δία) ιλιαδικό μύθο, δίνοντας την εντύπωση ότι σκοπεύει να τον ανατρέψει, ή τουλάχιστον να του αλλάξει δρομολόγιο. Πρόχειρο παράδειγμα τα όσα απρόβλεπτα συμβαίνουν στη δεύτερη ραψωδία του έπους: οι Αχαιοί, παρερμηνεύοντας την πλαστή απαισιοδοξία του Αγαμέμνονα για το αδιέξοδο του τρωικού πολέμου, το βάζουν στα πόδια, τρέχοντας να επιβιβαστούν στα προσαραγμένα πλοία. Προς στιγμή, με τη σκόπιμη αυτή διαστροφή της πλοκής, προκαλείται η εντύπωση ότι ο ιλιαδικός πόλεμος ματαιώνεται πριν καν αρχίσει· μαζί του και το έπος της Ιλιάδας. Θα χρειαστεί η δυναμική παρέμβαση του Οδυσσέα, ύστερα από υποκίνηση της Αθηνάς, ώστε να αποτραπεί η ακυρωτική αυτή ανατροπή. Γενικότερα εξάλλου, όπως γράφω αλλού, ο ιλιαδικός πόλεμος θα μπορούσε να θεωρηθεί συνολικά απρόβλεπτη εμπλοκή του τρωικού πολέμου, στον βαθμό τουλάχιστον που του αφαιρεί την αρχή και το τέλος του, ενώ σκόπιμα παραιτείται από τα πιο εντυπωσιακά επεισόδιά τους (τον θάνατο λόγου χάριν του Αχιλλέα αλλά και την άλωση της Τροίας), προκειμένου να εξελιχθεί σε αμοιβαία τραγωδία Αχαιών και Τρώων.
Με τους όρους αυτούς, επιστρέφω στον «Καιρό του καθενός», εντοπίζοντας το δικό του σύμπλεγμα μύθου και πλοκής. Εκκρεμεί ωστόσο η απορία για την ακριβέστερη σημασία και λειτουργία του μύθου στα συγκεκριμένα συμφραζόμενα. Παραλείποντας τους κοσμογονικούς, θεογονικούς και ανθρωπογονικούς μύθους, όπως τους όρισε και τους αφηγήθηκε στα δύο σωζόμενα έπη του ο Ησίοδος αφομοιώνοντας ομόλογες ανατολικές παραδόσεις, οι νεωτερικοί μας μύθοι εντοπίζονται σε κάποιες επίμονες, μακράς διάρκειας, αφηγήσεις που έχουν κατά κανόνα ιστορικό και πολιτικό περιεχόμενο. Οπως, λόγου χάριν, είναι η ενδιάμεση μυθοποίηση μιας ριζικής επανάστασης, που υπόσχεται να ανατρέψει εκ βάθρου τους μηχανισμούς της κατεστημένης εξουσίας, με πρότυπο τη γαλλική επανάσταση και την παρεπόμενη τρομοκρατία της, η συνέχεια της οποίας αναγνωρίζεται συνήθως στην παρισινή κομμούνα και αργότερα στον σοβιετικό κομμουνισμό, ύστερα μάλιστα από τη σταλινική του επιβολή.
Πρόκειται τελικώς για μοντέλο παρατεινόμενου μύθου, που, σε συγκλίνουσες ή αποκλίνουσες παραλλαγές, επηρεάζει τις φάσεις και τις αντιφάσεις λόγου και δράσης των οπαδών που συμπορεύονται και συμπλέκονται και στον «Καιρό του Καθενός», οι οποίοι καθ΄ οδόν πολλαπλασιάζονται και διαφοροποιούνται. Οι σπερματικές πάντως αρχές και οι δραματικές εμπλοκές της αυτόβουλης αυτής αντιεξουσιαστικής μυθολογίας προσωποποιούνται ήδη στο πρώτο κεφάλαιο του μυθιστορήματος υπό τον τίτλο «Το εκραγέν καρπούζι» με οριακή πύκνωση, που απαιτεί ασυνήθιστη εγρήγορση από τον αναγνώστη.
Η πρώτη φράση, με το κυριολεκτικό και μεταφορικό της φορτίο, αποτελεί προειδοποίηση: «Νερά. Νερά που γεννιέσαι και νερά που πνίγεσαι. Πολλά νερά». Η τελευταία παράγραφος αποκαλύπτει τις δύο όψεις μιας κρίσιμης (ιδεολογικής και πολιτικής) επιλογής, στο μεταίχμιο ανατρεπτικού μύθου και αυτοκτονικής πλοκής. Αντιγράφω: «Για μια στιγμή η καρφωμένη στο κεφάλι του ιδέα είχε αισθανθεί να τον μετατρέπει σε κάποιον πολλαπλά υπεύθυνο για όλους και για όλα, και περπάτησε με βήμα σταθερό ίσια στο στόχο του. Και τότε το σκοτάδι σκέπασε τα μάτια του, ενώ ένα καυτό κι αστραφτερό λευκό τον τύλιξε κι ευθύς γκρεμίστηκε στο χώμα το σφριγηλό του σώμα, όπως θα γινόταν και το πολυώροφο κτήριο πού ΄χε σχεδιάσει να το κάνει σκόνη- αν είχε προλάβει». Το όνομα του επαναστατημένου, αυτοκτόνου ήρωα είναι Αθως. Ισως για να εκφράσει την εμπλοκή του μεταξύ αθωότητας και ενοχής. Μπορεί να συνεχίσω.
