Λίγα συμβάντα είναι τόσο καταθλιπτικά όσο ο πόλεμος, ενώ το τέλος ενός πολέμου τρέφει την αισιοδοξία. Τις πρώτες δεκαετίες μετά τον Τριακονταετή Πόλεμο (1618-1648) ο Λάιμπνιτς, ο μεγάλος γερμανός φιλόσοφος που θεωρείται θεμελιωτής των σύγχρονων μαθηματικών, διατύπωνε τη θεωρία του οπτιμισμού: Ο κόσμος μας είναι ο καλύτερος δυνατός γιατί τον δημιούργησε ένας Θεός που είναι και αγαθός και παντοδύναμος. Ο σκεπτικιστής Βολταίρος καταειρωνεύτηκε αυτήν τη θεωρία στον «Καντίντ» του που γράφτηκε κατά τη διάρκεια του καταστροφικού για τη Γαλλία Επταετούς Πολέμου. Ο μεγάλος αυστροεβραίος συγγραφέας Στέφαν Τσβάιχ έγραφε προτού αυτοκτονήσει στη Βραζιλία το 1942 (ένα χρόνο μετά την Πηνελόπη Δέλτα): «Σας εύχομαι να δείτε την ανατολή μετά από τη μακριά νύχτα. Εγώ, ανυπόμονος, φεύγω». Αντίθετα, λίγο μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου ο Φράνσις Φουκουγιάμα προέβλεπε «το τέλος της ιστορίας», την παγκόσμια σύγκλιση σε έναν ειρηνοποιό φιλελευθερισμό «ού της βασιλείας ουκ έσται τέλος». Μόλις εννιά χρόνια αργότερα, στα ερείπια της Νέας Υόρκης και της Κανταχάρ (άλλοτε Αλεξανδρείας), ο οπτιμισμός του Φουκουγιάμα φαίνεται τραγικά άτοπος.
Και όμως, αχτίδες φωτός είναι ορατές. Ο πόλεμος (παρά τη συνηθισμένη προκλητική περιφρόνηση στη διεθνή νομιμότητα και στις ζωές των αμάχων) έφερε το τέλος των Ταλιμπάν, του πιο αποκρουστικά καταπιεστικού καθεστώτος στην υφήλιο αυτού που αντικειμενοποίησε τόσο φρικτά το ήμισυ του πληθυσμού και κατέστρεψε τόσο βάρβαρα την εθνική καλλιτεχνική κληρονομιά. Και με την κινητοποίηση όλων μας, ο θάνατος από πείνα εκατομμυρίων Αφγανών μπορεί να αποφευχθεί. Οι διώξεις ενάντια στην αραβική μειονότητα στις ΗΠΑ δεν δικαίωσαν τους φόβους πολλών και περιορίστηκαν ουσιαστικά στις απαράδεκτες κρατήσεις μερικών εκατοντάδων «υπόπτων, ενώ τα πιο ακραία αντιτρομοκρατικά μέτρα που απειλούσαν πιο άμεσα τις ελευθερίες του πολίτη δεν φαίνεται να υιοθετούνται.
Αν και η πρώτη αντίδραση των Αμερικανών ήταν η πατριωτική συναίνεση, οι αισιόδοξοι προβλέπουν ότι αργά ή γρήγορα (όταν κάτι τέτοιο δεν θα φαίνεται πια σαν υποταγή στους τρομοκράτες) θα υπάρξει διάλογος για τις πραγματικές ρίζες του κακού: Την αλαζόνα εξωτερική πολιτική, την εξάρτηση από το πετρέλαιο, την επίμονη αντεκδίκηση ενάντια σε παλιούς αντιπάλους, την τυφλή υποστήριξη του Ισραήλ και των πιο αντιδραστικών αραβικών καθεστώτων. Οι πιο ακραία οπτιμιστές μάλιστα ελπίζουν ότι κάποτε θα μπουν στην ημερήσια διάταξη τα πιο έξυπνα και αποτελεσματικά μέτρα που μπορούν να πάρουν οι ΗΠΑ για την ασφάλειά τους: υποστήριξη σε ένα βιώσιμο παλαιστινιακό κράτος, τέρμα στον αποκλεισμό του Ιράκ και της Κούβας και επιβολή φόρου ενός δολαρίου στο γαλόνι της βενζίνης.
Η 11η Σεπτέμβρη ήταν και ένα πολύτιμο μάθημα. Μας δίδαξε πόσο τρωτές είναι οι πολύπλοκες κοινωνίες μας, και μας θύμισε ότι κανείς δεν είναι ασφαλής σήμερα όταν τον μισούν εκατοντάδες εκατομμύρια συνανθρώπων. (Και δεν αποκλείεται να μειώσει στο μέλλον τις κοινότερες τρομοκρατικές πράξεις, καθώς οι ναρκισσιστές τρομοκράτες δεν θα αντέξουν τη σύγκριση.)
Ενώ η Παλαιστίνη γίνεται όλο και πιο απρόσφορο έδαφος για οποιονδήποτε οπτιμισμό, στην Κύπρο και στη Βόρεια Ιρλανδία η ελπίδα ξανανθίζει και στο Ανατολικό Τιμόρ μέχρι πρόσφατα σφαγείο με την ένοχη ανοχή των ΗΠΑ διεξάγονται οι πρώτες ελεύθερες εκλογές. Και ενώ ο άνθραξ, η ευλογιά και ο ιός Εμπολα μάς έδειξαν ξανά το φρικτό τους πρόσωπο, μια μικρή νίκη σημειώθηκε στον πόλεμο κατά του AIDS: Η Κίνα, η Νότια Αφρική και το Ιράν αποφάσισαν ότι η παντελής άρνηση του προβλήματος δεν είναι η πιο αποτελεσματική στρατηγική.
Από τις πιο καταθλιπτικές ειδήσεις της περιόδου ήταν η δημοσκόπηση («Ελευθεροτυπία», 10 Νοεμβρίου) που αποκάλυπτε ότι οι Ελληνες νομίζουν, κατά πλειοψηφίαν, ότι το έγκλημα της Νέας Υόρκης το διέπραξαν οργανώσεις των ΗΠΑ και του Ισραήλ. Αλλά ακόμη και αυτό μπορείς να το δεις κάπως αισιόδοξα: Μπορεί να μην πρόκειται για τραγική εθνική παράκρουση, για πεισματική απομόνωση ενός λαού από την πραγματικότητα. Ισως να είναι έκφραση πόσο θα ‘θελα να το πίστευα μιας υγιούς δυσπιστίας και αντιπάθειας προς την επίσημη εκδοχή, προς τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και, τελικά, προς τα γκάλοπ.
Το φοβερό χτύπημα της Νέας Υόρκης επιδείνωσε την κρίση στις μεγάλες οικονομίες που, λόγω παγκοσμιοποίησης, συμπεριφέρονται πια σαν ομάδα συγχρονισμένης κολύμβησης: φουντάρουν όλες την ίδια στιγμή. Αλλά και η ανάκαμψη μπορεί να είναι και αυτή το ίδιο ξαφνική και κομψά χορογραφημένη, αποτέλεσμα της τεχνολογικής ανέλιξης αλλά και γιατί όχι; του συγχρονισμένου οπτιμισμού των πολιτών όλου του κόσμου.
Συνδέσεις: Για βοήθεια στα παιδιά του Αφγανιστάν, στους κρατούμενους στις ΗΠΑ και στο Αφγανιστάν και στην πάλη για τις ελευθερίες του πολίτη, ιδού τρεις ιστοσελίδες που κάνουν τον κόσμο πιο πρόσφορο για οπτιμισμό: www.supportunicef.org, www.eff.org και www.amnesty.org.
Ο κ. Χρίστος Παπαδημητρίου (www.cs.berkeley.edu/~christos) είναι πρόεδρος του τμήματος Πληροφορικής στο Μπέρκλεϊ. Το μυθιστόρημά του «Το Χαμόγελο του Τούρινγκ» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Λιβάνη.
