«Χρυσάφι» από νεράντζια

Σαπούνι, βιοαιθανόλη, πέλετ για κατασκευή πάνελ επένδυσης τοίχων αλλά και ως προσθετικό υλικό στην ανακύκλωση χαρτιού: αυτά είναι μερικά μόνο από τα υλικά τα οποία μπορούν να προκύψουν από τα υπολείμματα μιας ποικιλίας… νεραντζιών τα οποία υπάρχουν σε αφθονία στους δρόμους των πόλεων! Η ιδέα αυτή, η οποία καλλιεργήθηκε στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Βιο-οικονομίας, καρπός συνεργασίας του Πανεπιστημίου Πειραιώς και του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, οδήγησε την ομάδα μεταπτυχιακών φοιτητών «Citrion» σε μια άνευ προηγουμένου πρωτιά στον ευρωπαϊκό διαγωνισμό καινοτομίας στη βιοτεχνολογία «BISC-E». Μια επιτυχία η οποία καταδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο η πανεπιστημιακή γνώση, η συνάντηση διαφορετικών επιστημονικών πεδίων και δεξιοτήτων, αλλά και η σύμπλευση με τις τάσεις της κοινωνίας, μπορούν να θρέψουν και να μεγαλώσουν μια ιδέα η οποία ενδέχεται να προκύψει ακόμη και από μια απλή παρατήρηση, όπως μερικά παιδιά που κάνουν ζαβολιές με τα νεράντζια στον δρόμο. Ας δούμε με περισσότερες λεπτομέρειες τον τρόπο με τον οποίο «χτίστηκε» αυτή η επιτυχία.

Η κυκλική
οικονομία

«Στη φύση δεν υπάρχουν σκουπίδια, να ένα μοντέλο σκέψης που θα κληθούμε να υιοθετήσουμε στο πλαίσιο της βιο-οικονομίας» εξηγεί στο ΒΗΜΑ-Science ο δρ Κωνσταντίνος Βοργιάς, επικεφαλής του εγχειρήματος και καθηγητής Βιοχημείας και Βιο-οικονομίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Αμέσως προκύπτει το ερώτημα: σε τι αναφέρεται ο όρος βιο-οικονομία; «Πρόκειται για ένα νέο οικονομικό μοντέλο που βασίζεται στην κυκλική οικονομία και έχει πολύ μεγάλο εύρος» απαντά ο καθηγητής, συμπληρώνοντας ότι «επί της ουσίας αντικαθιστούμε τις πετρελαϊκές πρώτες ύλες από παράγωγα βιομάζας, τα οποία είναι επεξεργασμένα με βιοτεχνολογικούς τρόπους. Από εκεί και πέρα όλες οι διαδικασίες τις οποίες χρησιμοποιεί η βιομηχανία θα παραμείνουν ίδιες, τα προϊόντα θα είναι τα ίδια, απλώς η παραγωγή τους δεν θα έχει επιβάρυνση στο περιβάλλον».

Μια ομάδα
γεννιέται

Στο πλαίσιο αυτό εγγράφεται και η πρωτοβουλία μιας ομάδας μεταπτυχιακών με στόχο τη συλλογή των νεραντζιών που καταλήγουν στον δρόμο και στην αξιοποίηση της φλούδας τους για την παρασκευή πληθώρας προϊόντων. Η ποικιλία των νεραντζιών αυτών, όπως εξηγούν τα μέλη της ομάδας, δεν είναι αξιοποιήσιμη για παραγωγή κομπόστ, ούτε κατάλληλη για την παρασκευή ζωοτροφής. Παράλληλα, σύμφωνα με τα στοιχεία τα οποία συνέλεξαν στο πλαίσιο της έρευνάς τους, 40 χιλιάδες τόνοι τέτοιων νεραντζιών καταλήγουν άδοξα στον δρόμο κάθε χρόνο, ενώ οι δήμοι επιφορτίζονται ένα μη αμελητέο κόστος για την απομάκρυνσή τους από το οδόστρωμα και τις αποχετεύσεις. Οι συνθήκες λοιπόν, αν και ίσως άχαρες για τους κατοίκους της πόλης, υπήρξαν ιδανικές για τη γέννηση μιας πολύ πρωτότυπης ιδέας. «Η ιδέα ξεκίνησε βλέποντας τα νεράντζια να συσσωρεύονται στους δρόμους» εξηγεί ο Μενέλαος Νεοφώτιστος, μέλος της ομάδας «Citrion» με σπουδές στη Βιοφυσική και επαγγελματική πορεία στην εργαστηριακή παρασκευή φαρμακευτικών σκευασμάτων. «Εστιάζοντας στα νεράντζια μέσα από βιβλιογραφική έρευνα και από προσωπικά πειράματα διαπίστωσα ότι η νεραντζιά έχει μια ιδιαιτερότητα σε σχέση με άλλα εσπεριδοειδή: μπορεί να παράγει ποικιλία διαφορετικών προϊόντων, τα συστατικά των οποίων στη συνέχεια μπορούν να απομονωθούν κατά τη διάρκεια ολόκληρου του έτους και όχι μόνο όταν ο καρπός της θα είναι ώριμος» εξηγεί ο ίδιος. Κατά τη διάρκεια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Βιο-οικονομίας ήρθε σε επαφή με δύο φοιτήτριες διαφορετικού επιστημονικού υπόβαθρου, με τις οποίες «στήσανε», υπό την καθοδήγηση του επιβλέποντος καθηγητή, το εγχείρημά τους, το οποίο και ανταμείφθηκε για την πρωτοτυπία του στον ευρωπαϊκό διαγωνισμό.

Από το εργαστήριο
στην πόλη

Το εγχείρημα έγκειται στη συλλογή νεραντζιών, στην επεξεργασία τους ώστε να απομονωθούν οι σπόροι και οι φλούδες και στην αξιοποίηση των συστατικών αυτών ώστε να παραχθούν, προς το παρόν σε πιλοτική κλίμακα, διάφορα προϊόντα. Ενα ιδιαίτερα ενδιαφέρον στοιχείο της πρότασης της ομάδας είναι ότι τα μέλη της πρότειναν διαφορετικούς τρόπους αξιοποίησης του υπάρχοντος εξοπλισμού της βιομηχανίας, κάτι το οποίο καθιστά την πρότασή τους ρεαλιστική. «Ο εξοπλισμός που χρησιμοποιήσαμε είναι γνωστός εξοπλισμός, ο οποίος χρησιμοποιήθηκε με διαφορετικό τρόπο και λειτουργία, ώστε να κάνει μια διεργασία για την οποία δεν προορίζεται υπό κανονικές συνθήκες. Δεν τροποποιήσαμε τον εξοπλισμό, αλλά τον χρησιμοποιήσαμε με διαφορετικό τρόπο για άλλον σκοπό» σημειώνει ο Μενέλαος Νεοφώτιστος. Ενα άλλο κομβικό στοιχείο της πρότασής τους είναι ότι στη διαδικασία συλλογής των νεραντζιών εμπλέκονται οι πολίτες μέσω ενός συστήματος ανταμοιβής, το οποίο διευκολύνεται από μια διαδραστική εφαρμογή στο έξυπνο κινητό. Ετσι, οι πολίτες θα ενθαρρύνονται να μαζέψουν νεράντζια, να τα ζυγίσουν και ανάλογα με τη μάζα των νεραντζιών που συλλέγουν να έχουν έκπτωση στα προϊόντα διάφορων καταστημάτων τα οποία θα συνεργάζονται με τον δήμο.

Και πάλι, η πρόταση των φοιτητών περιλαμβάνει ρεαλιστικούς σχεδιασμούς, κάτι που υποδεικνύει ότι δεν πρόκειται για μια «άσκηση επί χάρτου». «Εχουμε ήδη διερευνήσει τρόπους ώστε να το κάνουμε να λειτουργήσει κανονικά» εξηγεί η μεταπτυχιακή φοιτήτρια Ναυσικά Χανιώτη, η οποία συμμετείχε στο εγχείρημα, με βασικές σπουδές στη Βιολογία και στη Βιοτεχνολογία, ενώ στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού προγράμματος ασχολήθηκε μεταξύ άλλων με την υιοθέτηση πρακτικών βιο-οικονομίας στην Ελλάδα. «Υπάρχουν ήδη σχετικά λογισμικά, τα οποία μέχρι τώρα αφορούν μόνο το κομμάτι της ανακύκλωσης. Παράλληλα, ήδη έχουμε έρθει σε επαφή με τρεις δήμους στην Αττική. Υπάρχουν, επίσης, οι έξυπνοι κάδοι τους οποίους θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε. Βέβαια πρέπει να μπορέσουμε να δούμε ποια είναι τα στρατηγικά μέρη στα οποία μπορούν να τοποθετηθούν». Σε αυτή την κατεύθυνση, όπως η ίδια σημειώνει, σκοπεύουν να διερευνήσουν κατά πόσο οι πολίτες είναι δεκτικοί σε ένα τέτοιο εγχείρημα. «Ενας από τους άμεσους στόχους μας είναι να σχεδιάσουμε ερωτηματολόγια ώστε να δούμε κατά πόσο οι πολίτες θα έμπαιναν στη διαδικασία να βοηθήσουν στη συγκομιδή και τι θα έπρεπε να γίνει για την ευαισθητοποίησή τους. Ετσι, θα μπορέσουμε να εκτιμήσουμε τις επόμενές μας ενέργειες ώστε να μπορέσουμε, αρχικά σε μικρή κλίμακα, δηλαδή σε επίπεδο δύο-τριών δήμων, να ξεκινήσουμε να εφαρμόζουμε αυτό το εγχείρημα». Οπως σημειώνει, η εμπλοκή των πολιτών είναι ένα από τα πιο δυνατά σημεία του εγχειρήματος. «Εμπλέκουμε τους πολίτες σε αυτήν τη διαδικασία. Κάτι τέτοιο δεν έχει υπάρξει σε μεγάλο βαθμό ακόμη στην Ελλάδα, αλλά και στην Ευρώπη αυτή η ευαισθητοποίηση εξακολουθεί να αποτελεί πρόκληση».

Είναι έτοιμη
η κοινωνία;

Είναι όμως άραγε καλοί οι οιωνοί για την επιτυχία ενός τέτοιου εγχειρήματος στην ελληνική κοινωνία; Ενώ στις χώρες της Βόρειας Ευρώπης, όπου και «γεννήθηκε» ο συγκεκριμένος διαγωνισμός, οι πολίτες έχουν ήδη αναπτύξει, λόγω διάφορων κοινωνικών παραγόντων, έναν τρόπο ζωής ο οποίος είναι πιο κοντά σε οικολογικές πρακτικές, στην Ελλάδα δεν είναι ακόμη αυτονόητο ότι μια τέτοια προσέγγιση μπορεί να υιοθετηθεί άμεσα από τους πολίτες. Με ποιον τρόπο θα μπορούσαν λοιπόν να ευοδωθούν τέτοιες πρακτικές στην ελληνική πραγματικότητα; «Αυτό που παρατηρείται συνήθως είναι ότι οι κάτοικοι της περιφέρειας, ενώ έχουν πρόσβαση σε βιολογικούς πόρους, δεν μπορούν να δουν με ποιον τρόπο τους αφορά η βιο-οικονομία. Είναι σημαντικό να αρχίσουν να αντιλαμβάνονται ότι αν μέχρι τώρα παράγουν ένα μόνο προϊόν, αξιοποιώντας τα υπολείμματα θα έχουν δύο προϊόντα, επομένως περισσότερο εισόδημα. Η βιομάζα έχει αξία και φέρνει όφελος για όλους. Αυτό μόνο μέσα από εκπαίδευση και επιτυχημένες πρακτικές μπορεί να συμβεί» εκτιμά η μεταπτυχιακή φοιτήτρια Αναστασία Περούλη, με βασικές σπουδές στις Διεθνείς Σχέσεις. «Οσον αφορά τα αστικά κέντρα, τα πράγματα είναι πιο δύσκολα επειδή ο κόσμος έχει χάσει την επαφή με τη φύση, ζει με έντονους ρυθμούς και η αναφορά σε δράσεις για την προστασία του πλανήτη ακούγεται πολυτέλεια» σημειώνει, καταλήγοντας ότι «ωστόσο ακόμα και το δικό μας παράδειγμα αποδεικνύει ότι η βιομάζα βρίσκεται παντού και μπορεί να αξιοποιηθεί. Και πάλι η εκπαίδευση παίζει σημαντικό ρόλο. Αλλά για αρχή πρέπει να υπάρχει κίνητρο για κάποιον να ασχοληθεί. Για αυτόν τον λόγο θεωρήσαμε ότι μια διαδικτυακή ανταποδοτική προσέγγιση θα μπορούσε να λειτουργήσει. Με τη συμμετοχή κάποιος γίνεται κομμάτι του εγχειρήματός μας, κερδίζει και παράλληλα εκπαιδεύεται χωρίς να απαιτείται πολύς χρόνος από την καθημερινότητά του. Το Διαδίκτυο, εκπαιδευτικές πλατφόρμες και εφαρμογές σαν αυτή που επιδιώκουμε να φτιάξουμε θεωρώ πως είναι πολύ σημαντικά εργαλεία στην προσπάθεια κινητοποίησης του κοινού».

Στην Ελλάδα
ο διαγωνισμός

Σε κάθε περίπτωση, η πανεπιστημιακή ομάδα μέσω της πρωτιάς της υπέδειξε μια κατεύθυνση η οποία δεν είναι συνηθισμένη στη χώρα μας. «Η συνειδητοποίηση ότι η επιστήμη μπορεί να χρησιμοποιηθεί με βιώσιμους τρόπους και πόρους για να εξυπηρετήσει ανθρώπινες ανάγκες» είναι αυτό που επισημαίνει η Αναστασία Περούλη ως ένα από τα μεγαλύτερα οφέλη που αποκόμισε από τη δραστηριότητά της στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα, ενώ ο Μενέλαος Νεοφώτιστος δεν παραλείπει να αναφέρει ότι κέρδισε πολλές συνεργασίες και ήρθε σε επαφή με τρόπους σκέψης τους οποίους προηγουμένως δεν είχε φανταστεί. «Η μεγάλη πρόκληση είναι επιστήμη και επιχειρηματικότητα να κάτσουν στο ίδιο τραπέζι ώστε να υπάρξει όφελος για την κοινωνία και το περιβάλλον» υποστηρίζει καταλήγοντας η Ναυσικά Χανιώτη. Μάλιστα, χάρη στην πρωτιά της ομάδας, ο διαγωνισμός «BISC-E» θα διοργανωθεί τον επόμενο χρόνο στην Ελλάδα. Πλέον, η ομάδα που στήθηκε στο πλαίσιο των πανεπιστημιακών σπουδών αυτονομήθηκε και μετατράπηκε σε μια νεοφυή μη κερδοσκοπική επιχείρηση, η οποία θα επιχειρήσει να υλοποιήσει την ιδέα της και, γιατί όχι, να την ενσωματώσει στις συνήθειες των πολιτών.

Η φιλοσοφία του διαγωνισμού

Η φιλοσοφία του διαγωνισμού «BISC-E» είναι να ενθαρρύνει ιδέες καινοτομίας οι οποίες εγγράφονται στην κυκλική οικονομία. O διοργανωτής του διαγωνισμού αυτού είναι ο οργανισμός BBI-JU (Bio-Based Industry Join Undertaking), ο οποίος συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ενωση και από βιομηχανίες οι οποίες ενθαρρύνουν τη μετάβαση στην κυκλική οικονομία. «Ηρθε η πρόταση από τον συγκεκριμένο οργανισμό να καταθέσουμε ένα καινοτόμο σχέδιο. Στον οργανισμό αυτόν συμμετέχει μια πληθώρα ευρωπαϊκών βιομηχανιών, δυστυχώς όμως καμία δεν προέρχεται από την Ελλάδα. Εχει έναν μεγάλο προϋπολογισμό, στον οποίο προστίθεται ένα 25% από την Ευρωπαϊκή Ενωση, και ο οποίος χρησιμοποιείται για να χρηματοδοτηθούν διάφορα ερευνητικά σχέδια» σημειώνει ο καθηγητής Κωνσταντίνος Βοργιάς. «Οι προσπάθειες επικεντρώνονται στο να δοθεί έμφαση στο γεγονός ότι για να πραγματοποιηθεί η μετάβαση της κοινωνίας στην κυκλική οικονομία θα πρέπει οι πολίτες να συμμετέχουν ενεργά, άρα θα πρέπει να συμβάλουμε ώστε να συνειδητοποιήσουν οι πολίτες μέσω της εκπαίδευσης την ανάγκη της μετάβασης αυτής. Οι πολίτες πρέπει να το κατανοήσουν όχι μόνο από τα βιβλία και τους νόμους, αλλά και βιωματικά» εξηγεί ο καθηγητής, καταλήγοντας ότι «το ερευνητικό σχέδιο το οποίο καταθέσαμε είναι εμβληματικό επειδή συνδυάζει αφενός τη διαχείριση αστικών αποβλήτων, αφετέρου τη συμμετοχή και την ευαισθητοποίηση των πολιτών σε αυτή τη διαδικασία».

Θερινά Σχολεία για τη Βιο-οικονομία

Από τον προηγούμενο χρόνο διοργανώνεται στη Θεσσαλονίκη το Θερινό Σχολείο για τη Βιο-οικονομία και τη Βιώσιμη Ανάπτυξη σε συνεργασία με το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, το Perrotis College στην Αμερικανική Γεωργική Σχολή και το Ευρωπαϊκό Φόρουμ για την Εκπαίδευση στη Βιο-οικονομία «COP Bio-Edu» (Community of Practice for Bioeconomy Education). «Αρχίζει και γίνεται ένας θεσμός. Στόχος μας είναι, δεδομένης της σημαντικής γεωπολιτικής θέσης της Θεσσαλονίκης, η οποία είναι η επιστημονική μας βάση, να επεκταθούμε και στον βαλκανικό χώρο» σημειώνει ο καθηγητής Κωνσταντίνος Βοργιάς. «Εφέτος δώσαμε βάση στην ελιά, ενώ σταδιακά μπαίνουμε στις λεγόμενες διαδικασίες “καλών πρακτικών” στη γεωργία. Παραδείγματος χάριν, αυτή τη χρονιά είδαμε πώς χρησιμοποιούνται μη επανδρωμένα αεροσκάφη (drones) για να ψεκάσουν τις ελιές, ή τον τρόπο με τον οποίο ταυτοποιείται το μέρος της ελιάς που είναι άρρωστο ώστε να ψεκαστεί μόνο αυτό, μειώνοντας την κατανάλωση φαρμάκων και καθιστώντας τη διαδικασία γρηγορότερη, οικονομικότερη και βέβαια με ελάχιστη χρήση φυτοφαρμάκων. Ολα αυτά ανήκουν στην ομπρέλα της λεγόμενης γεωργίας ακριβείας, είναι κάτι για το οποίο χρειαζόμαστε χρόνο και εκπαίδευση στους νέους αγρότες για να το εφαρμόσουμε». Οπως καταλήγει ο καθηγητής, απώτερος στόχος είναι η δημιουργία ενός Βαλκανικού Πανεπιστημίου Βιο-οικονομίας, αντίστοιχου με το νεοϊδρυθέν Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Βιο-οικονομίας, το οποίο αποτελεί καρπό συνεργασίας έξι ευρωπαϊκών πανεπιστημίων με προεδρεύον το Πανεπιστήμιο Hohenheim κοντά στη Στουτγάρδη της Γερμανίας.