Θέατρο: εμπειρία ζωής πιο διαφανής κι από τη ζωή

Η ζωή είναι ένα τεράστιο θέατρο όπου παίζεται η ίδια τραγωδία με διαφορετικούς τίτλους.

Αρθουρ Σοπενχάουερ

Ολόγος για το θέατρο, με αφορμή το κείμενο που γράφτηκε για τον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Θεάτρου, η οποία  καθιερώθηκε το 1962 από το Διεθνές Ινστιτούτο Θεάτρου, με την έναρξη της σεζόν του «Θεάτρου των Εθνών» στο Παρίσι. Εκτοτε, η Παγκόσμια Ημέρα Θεάτρου γιορτάζεται στις 27 Μαρτίου από την παγκόσμια θεατρική κοινότητα, θέλοντας να υπενθυμίσει μια ιδιαίτερη, μια μοναδική τέχνη που κατά την ταπεινή μου γνώμη και να εκλείψουν όλες οι άλλες, αυτή θα παραμείνει.

Το Διεθνές Ινστιτούτο Θεάτρου τιμά την ημέρα καλώντας μια μορφή του θεάτρου να γράψει ένα μήνυμα που διαβάζεται σε όλα τα θέατρα πριν από την έναρξη των παραστάσεων. Φέτος ανατέθηκε στον Carlos Celdrán, σκηνοθέτη, θεατρικό συγγραφέα, θεατροπαιδαγωγό και καθηγητή. Διαβάζοντας την πρώτη παράγραφο αισθάνθηκα ότι σπάνια έχω έρθει σε επαφή με έναν τόσο καίριο λόγο γι’ αυτήν την τόσο σύνθετη και μεγαλειώδη τέχνη. Λέει ο Celdrán:

«Πριν από την αφύπνισή μου στο θέατρο, οι δάσκαλοί μου ήταν ήδη εκεί. Είχαν χτίσει τα σπίτια τους και την ποιητική προσέγγισή τους πάνω στα ερείπια της δικής τους ζωής. Πολλοί από αυτούς είναι άγνωστοι ή ελάχιστα τους θυμόμαστε: εργάζονταν σιωπηρά, στην ταπεινότητα των δωματίων πρόβας τους και στις γεμάτες από θεατές θεατρικές αίθουσές τους και σιγά-σιγά, έπειτα από χρόνια δουλειάς και εξαιρετικών επιτευγμάτων, αποσύρθηκαν σταδιακά από αυτά τα μέρη και εξαφανίστηκαν. Οταν κατάλαβα ότι το προσωπικό μου πεπρωμένο ήταν να ακολουθήσω τα βήματά τους, κατάλαβα επίσης ότι είχα κληρονομήσει αυτή την καθηλωτική, μοναδική παράδοση που ζούσε στο παρόν χωρίς καμία προσδοκία, πέρα από την επίτευξη της διαφάνειας μιας μη επαναλαμβανόμενης στιγμής· μιας στιγμής συνάντησης με κάποιον άλλον στο σκοτάδι ενός θεάτρου, χωρίς καμία άλλη προστασία πέρα από την αλήθεια μιας χειρονομίας, μιας αποκαλυπτικής λέξης.

Η θεατρική μου πατρίδα βρίσκεται σε εκείνες τις στιγμές της συνάντησης με τους θεατές που έρχονται κάθε βράδυ στο θέατρό μας, από τις πιο διαφορετικές γωνιές της πόλης μου, για να ενωθούν μαζί μας και να μοιραστούμε μερικές ώρες, μερικά λεπτά. Η ζωή μου είναι φτιαγμένη από αυτές τις μοναδικές στιγμές όταν παύω να είμαι ο εαυτός μου, όταν παύω να υποφέρω για τον εαυτό μου και ξαναγεννιέμαι και κατανοώ το νόημα του θεατρικού επαγγέλματος: το να ζούμε στιγμές αγνής εφήμερης αλήθειας, όπου γνωρίζουμε ότι αυτό που λέμε και κάνουμε, εκεί κάτω από τα φώτα σκηνής, είναι αλήθεια και αντανακλά το πιο βαθύ, το πιο προσωπικό, μέρος των εαυτών μας».

Εχοντας την εμπειρία των 40 ετών στα παρασκήνια, λόγω οικογένειας, και 15 ετών ως θεατρικός συγγραφέας, όντας δηλαδή ένας άνθρωπος που δεν παίζει αλλά γράφει θέατρο, μπορώ να πω δύο πράγματα: Η θεατρική γραφή είναι το πιο δύσκολο είδος γραφής που υπάρχει. Ο ηθοποιός είναι ένα πλάσμα μαγικό, μια και σκοπός του είναι ακριβώς αυτό που λέει ο Celdrán, να ζήσει δηλαδή στιγμές αγνής εφήμερης αλήθειας, γνωρίζοντας ότι αυτό που λέει και κάνει, εκεί κάτω από τα φώτα σκηνής, είναι αλήθεια και αντανακλά το πιο βαθύ, το πιο προσωπικό μέρος του εαυτού του.

Το θέατρο είναι μια συνάντηση ανθρώπων που ανταλλάσσουν σκέψεις που προκύπτουν από τη διανόηση και το συναίσθημα. Η παράσταση είναι ένας ενδιάμεσος σύνδεσμος μεταξύ κοινού και συγγραφέα και ο ηθοποιός το κανάλι μέσα από το οποίο μεταφέρει – συνδέει τον συγγραφέα με το κοινό. Το θέατρο είναι θνησιγενές. Καθώς μια παράσταση έχει συμπυκνωμένη ζωή την οποία μοιράζονται οι ηθοποιοί και θεατές για δύο ώρες, εμπεριέχει και τον θάνατό του, αφού είναι ένα ψέμα φτιαγμένο από αλήθεια (ή μια αλήθεια φτιαγμένη από ψέματα;). Το θέατρο είναι ένας χώρος συνάντησης ανθρώπων που βιώνουν με διαφορετικό τρόπο τα συναισθήματα. Εάν θέταμε το ερώτημα τι έχει αλλάξει στον χώρο, η απάντηση είναι: ό,τι έχει αλλάξει στη ζωή και στην κοινωνία. Στην ουσία σχεδόν τίποτα. Αλλά αυτό είναι μια άλλη τεράστια συζήτηση. Οι τρόποι έχουν αλλάξει, οι μέθοδοι και οι κώδικες.  

Για να μιλήσουμε για το σημερινό θέατρο δανείζομαι κάποιες φράσεις του θεατρολόγου Σάββα Πατσαλίδη: «Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από μια γενικότερη χαλάρωση των πλαισίων, είτε αυτά αφορούν πλαίσια εννοιών όπως «πολιτισμένος» και «απολίτιστος», «πρωτοποριακός» και «οπισθοδρομικός», είτε αφορούν πλαίσια εθνών (βλ. για παράδειγμα τα εθνικά σύνορα των μελών της Ενωμένης Ευρώπης), πλαίσια μηχανολογικών κατασκευών (βλ. υβριδικά αυτοκίνητα), ακόμη και μαγειρικών συνταγών, και βεβαίως πλαίσια καλλιτεχνικών δημιουργιών. Αυτή τη στιγμή λ.χ. κανείς δεν μπορεί να ορίσει την έννοια «θέατρο». Γιατί ορίζοντάς το αυτόματα κάποιους αποκλείει, αφού κάθε ορισμός είναι εκ φύσεως και κάποιος περιορισμός, υπό την έννοια ότι επιβάλλει όρια για να υπάρχει. Γι’ αυτό πλέον έχει καθιερωθεί ο πληθυντικός: μιλάμε για «θέατρα», όρος πολιτικά ορθός για όσους θέλουν να τον αντιμετωπίσουν με όρους ιδεολογικούς […] από την άλλη, όμως, σκέφτομαι πόσο πολύ μπορούν αυτά τα πλαίσια να χαλαρώσουν χωρίς να διαλυθούν».

Είναι μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση, όσο κι αν πιστεύω ότι το θέατρο αντιστέκεται σε αυτήν την κατά τα άλλα υπαρκτή «χαλάρωση των πλαισίων». Η δοξαστική, η συγκινησιακή στιγμή δεν μπορεί να κωδικοποιηθεί ή να αποκωδικοποιηθεί, να πλαισιωθεί ή να αποπλαισιωθεί. Είναι μια τέχνη που δεν θα πεθάνει ποτέ. Εννοείται  ότι για να αποδομήσεις, πρέπει πρώτα να ξέρεις να δομήσεις, όσο κι αν αυτή καταστρατηγείται σταθερά από νεανικές φιλόδοξες συνήθως ομάδες, αλλά και όχι μόνο. Αλλά αυτή πάντα ήταν η μοίρα του αφιονισμένου δημιουργού, θέλει να τα κάνει όλα αμέσως. Μετά πιθανόν να υστεροβγάζει. Μπορεί και όχι. Ο στόχος μας εδώ ωστόσο είναι η αλήθεια.

Τι είναι λοιπόν αλήθεια πάνω στη σκηνή; Τι στιγμές θέλουμε να δημιουργήσουμε ώστε να πάρουν σπίτι τους οι θεατές; Πώς μεταφράζεται εκείνο που συμβαίνει, εκείνη τη μοναδική ώρα στον θεατή;

«Οι θεατρικοί δάσκαλοι το γνωρίζουν, καμία αναγνώριση δεν είναι έγκυρη όταν αντιμετωπίζεται με αυτή τη σιγουριά, η οποία είναι η ρίζα του έργου μας: η δημιουργία στιγμών αλήθειας, ασάφειας, δύναμης, ελευθερίας εν μέσω μεγάλης αβεβαιότητας. Τίποτα από αυτά δεν επιβιώνει, εκτός από τα δεδομένα ή τα αρχεία της δουλειάς τους σε βίντεο και φωτογραφίες που θα αποτυπώσουν μόνο μια ωχρή ιδέα για το τι έπραξαν…» λέει ο Celdrán.

Και εκεί λοιπόν βρίσκεται η μαγεία του θεάτρου στην κοινωνία μιας αλήθειας εφήμερης, μιας στιγμής εύθραυστης που περνά από πομπό σε δέκτη αμφίδρομα και το ίδιο αμφίδρομα αλληλεπιδρά. Οπως είπε και ο ιδρυτής του θεάτρου Τέχνης Κάρολος Κουν: «Δεν κάνουμε θέατρο για το θέατρο. Δεν κάνουμε θέατρο για να ζήσουμε. Κάνουμε θέατρο για να πλουτίσουμε τους εαυτούς μας, το κοινό που μας παρακολουθεί κι όλοι μαζί να βοηθήσουμε να δημιουργηθεί ένας πλατύς, ψυχικά πλούσιος και ακέραιος πολιτισμός στον τόπο μας».

Ο κ. Αλέξης Σταμάτης
είναι συγγραφέας.