Ο πόλεμος είναι τόσο αρχαίος όσο και η ανθρώπινη ιστορία. Η ζωή στον πλανήτη Γη από τα παλιά χρόνια έως σήμερα υπήρξε μια ατελείωτη σχοινοβασία ανάμεσα στον πόλεμο και την ειρήνη. Είναι μια καθολική, προγονική πτυχή της ανθρώπινης φύσης.
Σε ένα έξοχο άρθρο του στον «New Yorker» ο Peter Schjeldahl μιλάει για μια παμπάλαια σχέση. Εκείνη του πολέμου με την τέχνη. Από τη στιγμή που κάποιο ανθρωποειδές (θυμηθείτε την υπέροχη σκηνή με τον πίθηκο στην «Οδύσσεια 2001» του Κιούμπρικ) ανακάλυψε τη θανατηφόρα αποτελεσματικότητα των βράχων, ο πόλεμος είναι το χειρότερο κακό που έχει επιφέρει ο άνθρωπος εναντίον του ανθρώπου. Διεξάγεται σχεδόν καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας της ανθρωπότητας συνεχώς, σε κάθε γενιά και με μανία τώρα, στην Ουκρανία. Ο τρόμος του οριστικού τέλους έχει καταλαγιάσει σε παγκόσμια κλίμακα επειδή, μετά τη Χιροσίμα, τα πυρηνικά όπλα προοιωνίζονται παγκόσμια αυτοκτονία ακόμη και για την επόμενη δύναμη που θα τα χρησιμοποιήσει. Ή τουλάχιστον έτσι πιστεύαμε. Αυτό που δεν τελειώνει ποτέ είναι η αρχέγονη ενστικτώδης ώθηση προς το οργανωμένο χάος, που παρουσιάζεται, για άλλη μια φορά, στην Ανατολική Ευρώπη.
Οι πόλεμοι ξεκινούν με λόγους; Πάντα, και συσσωρεύουν συμπληρωματικές απαιτήσεις από την πρώτη βολή και μετά. Ο ιστορικός, ειδικός σε θέματα πολέμου John Keegan υπενθύμιζε ότι οι αποφασίζοντες από όλες τις πλευρές του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, έχοντας εκπαιδευτεί στο δόγμα του Κλάουζεβιτζ ότι ο πόλεμος είναι η συνέχεια της πολιτικής με άλλα μέσα, οδήγησαν σε μια καταστροφή που ουσιαστικά δεν είχε κανένα πολιτικό νόημα. Με αιτία ή χωρίς αιτία ο πόλεμος «φθάνει στα πιο μύχια μέρη της ανθρώπινης καρδιάς».
Πολλοί πίστευαν ότι ο πόλεμος του 1914-18 ήταν «ο πόλεμος που θα τερμάτιζε όλους τους πολέμους». Δεν είχαν τελείως άδικο. Δεν υπήρξε ποτέ άλλοτε παρόμοιος πόλεμος. Είναι κοινός τόπος πια ότι κάθε έννοια πολεμικής δόξας πνίγηκε στα χαρακώματα της Φλάνδρας. Τίποτα δεν το αποδεικνύει καλύτερα από την τέχνη του 20ού αιώνα που εμπνεύστηκε από αυτόν. Πριν από το 1914, η ζωγραφική, με ελάχιστες εξαιρέσεις όπως ο Γκόγια, υμνούσε τον θάνατο στο πεδίο της μάχης. Από το 1918 και μετά, με εξαίρεση την προπαγανδιστική τέχνη, καταδίκαζε τον πόλεμο και είχε απομυθοποιήσει τον θάνατο «στο πεδίο της τιμής».
Ο πόλεμος του Πούτιν είναι ένας πόλεμος μιμιδίων, διάβασα κάπου. Υπερβολικό. Ωστόσο, όταν το μιμίδιο αιμορραγεί παύει να είναι εικονικό. Σκηνοθεσία, προπαγάνδα είναι πανταχού παρούσες, όμως ο κόσμος έχει απομυθοποιήσει πλέον τους κωδικούς και τα subtexts. Επιλέγει βέβαια κάποιες εικόνες ή ένα σταθερό αφήγημα για να μπορεί να είναι ενεργός στον διάλογο. Κάποτε τα πράγματα ήταν αλλιώς. Ο Walter Benjamin έγραφε το 1928: «Οποιος μεταφέρει μια είδηση θανάτου, νιώθει πολύ σπουδαίος. Η αίσθησή του τον κάνει – αντίθετα μάλιστα με κάθε λογική – πρέσβη από το βασίλειο των νεκρών. Γιατί η κοινότητα όλων των νεκρών είναι τόσο τεράστια που ακόμα κι αυτός που απλώς αναγγέλλει τον θάνατο την αντιλαμβάνεται».
Ο δημοσιογράφος Hussein Kesvani περιέγραψε τη διαδικτυακή αντίδραση τις πρώτες ημέρες του πολέμου στην Ουκρανία ως «το θέαμα ενός συνεχιζόμενου πολέμου που αποδίδεται ως ψυχαγωγία». Πράγματα που έχουμε ξανακούσει με άλλους τρόπους. Η δημιουργία ηρώων είναι παλιά ιστορία – η «Καζαμπλάνκα» γυρίστηκε στη μέση του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ως φόρος τιμής στη δικαιοσύνη της συμμαχικής υπόθεσης απέναντι στον φασισμό. Αλλά ο πόλεμος είναι επίσης κόλαση – τετριμμένο αλλά αληθινό. Ο πόλεμος είναι ένας νεκρός στρατιώτης πεσμένος στο έδαφος, καλυμμένος από χιόνι, εγκαταλελειμμένος, και μια πεντάχρονη που πεθαίνει μπροστά στα μάτια της μητέρας της.
O πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν αρέσκεται να επικαλείται την ιστορία ως μέρος του λόγου της αιματηρής εισβολής του. Η Ουκρανία και η Ρωσία, ισχυρίζεται, είναι στην πραγματικότητα μία χώρα: η Ουκρανία, στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει.
Το 1904 ένας άγγλος γεωγράφος ονόματι Halford John Mackinder έκανε μια τολμηρή πρόβλεψη. Σε ένα άρθρο με τίτλο «The Geographical Pivot of History», ισχυρίστηκε ότι όποιος έλεγχε την Ανατολική Ευρώπη θα έλεγχε τον κόσμο. Στις δύο πλευρές αυτής της τεράστιας περιοχής κυριαρχούσαν η Ρωσία και η Γερμανία, έτοιμες να πολεμήσουν. Και στο ενδιάμεσο ήταν η Ουκρανία, με τους πλούσιους πόρους της σε σιτηρά, άνθρακα και πετρέλαιο.
Ωστόσο, ο πρόσφατος πόλεμος φωτίζει και μια σημαντική συζήτηση που διαρκεί… αιώνια. Την ηθική του πολέμου. Στο άρθρο της Helen Frowe «Ukraine and the Ethics of War»» η καθηγήτρια Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου της Στοκχόλμης διατείνεται πως σύμφωνα με την παραδοσιακή άποψη για την ηθική του πολέμου, το γεγονός δηλαδή ότι ένας πόλεμος είναι αδικαιολόγητος, δεν έχει καμία σχέση με το αν διεξάγεται δίκαια. Αυτή τη θέση υπερασπίζεται ο Michael Walzer στο σημαντικό του βιβλίο του 1977 «Just and Unjust Wars» που συνεχίζει να κυριαρχεί στον δημόσιο και πολιτικό λόγο για τον πόλεμο, για να μην αναφέρουμε το διεθνές δίκαιο. Υπό αυτό το πρίσμα, το γεγονός ότι ο πόλεμος του Πούτιν είναι αδικαιολόγητος δεν αποτελεί εμπόδιο στο να διεξαχθεί δίκαια. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, αντιμέτωποι με έναν αδικαιολόγητο πόλεμο, οι σχολιαστές συζητούν συστηματικά εάν οι συγκεκριμένες ενέργειες είναι εύστοχες, κάνουν (αναπόφευκτες) διακρίσεις ή ικανοποιούν την ανάγκη της ροής της αφήγησης. Αλλά αυτά είναι στατιστικά και ασκήσεις επί χάρτου των καναλιών για προφανείς λόγους και πεδίο προβολής των στρατιωτικών αναλυτών. Δεν υπάρχει αριθμός θυμάτων που να είναι ανάλογος με την επίτευξη της κατοχής της Ουκρανίας.
Η αναλογικότητα απαιτεί το ηθικά καλό τέλος που κάθε λογικός άνθρωπος ελπίζει να επιτύχει ώστε να υπερβαίνει τις ηθικά σημαντικές βλάβες που έχουν προκληθεί. Το γεγονός ότι μια γενικευμένη επίθεση θα προωθήσει τους άδικους σκοπούς της κατοχής της Ουκρανίας και της ανατροπής της δημοκρατικής κυβέρνησής της είναι ένα περαιτέρω ηθικό κακό. Και, τι να πούμε; Οτι είμαστε υπέρ της ειρήνης; Εύλογα, αλλά αυτό θέλει εκτός από ευχή να γίνει και πράξη.
Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.
