Μικρασιατικές μνήμες – Η Μέλπω, ο Οκτάβιος, το Κέντρο και το Ινστιτούτο

Στην αυγή του 1965 ο Ηλίας Βενέζης γράφει στη Μέλπω Μερλιέ: «Αγαπητή μου κυρία Μερλιέ, με συγκίνησε πολύ το δώρο του Κέντρου: ο χάρτης της πατρίδας μου. Σας ευχαριστώ. Σήμερα έλαβα απ’ το Αϊβαλί ευχές, απ’ τον Τούρκο επιστολογράφο μου για τον οποίο σας έχω μιλήσει… Αγάπη και στους δυο σας, Ηλίας Βενέζης» (4/1/1965). Είναι ήδη φίλοι και συνεργάτες. Ο αϊβαλιώτης πεζογράφος και ακαδημαϊκός δεν μπορούσε παρά να συμμερίζεται το πάθος της Μερλιέ για τη διάσωση της πολιτισμικής και ιστορικής μνήμης του μικρασιατικού Ελληνισμού. Οταν το 1962 το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών (ΚΜΣ), που είχε ιδρύσει το 1930 η Μερλιέ, γίνεται νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου, στο ιδρυτικό Διοικητικό Συμβούλιο βρίσκουμε και τον Βενέζη.

Κάρτα στη Μέλπω Μερλιέ από συνεργάτιδές της στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών

Η αγαπημένη φίλη

Δεν είναι ο μόνος εξέχων λογοτέχνης που ίχνη των ισχυρών δεσμών του με το ζεύγος Μερλιέ βρίσκουμε στο ιδιωτικό Αρχείο Μέλπως και Οκτάβιου Μερλιέ. Στις 2 Ιανουαρίου 1963, από την οικία του στην οδό Αγρας στην Αθήνα, ο Γιώργος Σεφέρης εύχεται στην «αγαπητή φίλη» καλή χρονιά στέλνοντάς της τη δεύτερη έκδοση των Δοκιμών και την τρίτη έκδοση των Ποιημάτων του, επισημαίνοντας εννέα μεγάλα ποιήματα και εννέα μικρά για να τα θέσει υπόψη του συζύγου της Οκτάβιου Μερλιέ, διευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών (IFA). Είκοσι χρόνια νωρίτερα, τα ποιήματα του Σεφέρη, μεταφρασμένα από τον Ρομπέρ Λεβέκ το 1945, κυκλοφορούσαν στον δεύτερο τόμο του φιλόδοξου εκδοτικού προγράμματος ελληνικής λογοτεχνίας που είχε εγκαινιάσει στο IFA ο Μερλιέ. Στο περιβάλλον του ΚΜΣ ο Σεφέρης θα μελετήσει την ιστορία, τoν πολιτισμό και την τέχνη της Καππαδοκίας και θα αναχωρήσει έτοιμος για το ταξίδι του εκεί το 1950. Το ταξιδιωτικό κείμενο Τρεις μέρες στα μοναστήρια της Καππαδοκίας θα κυκλοφορήσει σε ανάτυπο το 1953, με παράλληλη γαλλική μετάφραση του Μερλιέ, προτού ενταχθεί ως φόρος τιμής στο τρίτομο αφιέρωμα Mélanges offerts à Octave et Melpo Merlier (1957) για την επέτειο των 25 χρόνων από τον ερχομό τους στην Ελλάδα.

Επιστολή του Γιώργου Σεφέρη στη Μέλπω Μερλιέ την Πρωτοχρονιά του 1963

Σπουδές σε Βιέννη, Γενεύη, Παρίσι

Γεννημένη στην Ξάνθη, κόρη του γιατρού Μιλτιάδη Λογοθέτη, η Μέλπω (1890-1979) θα αποφοιτήσει από το Ζάππειο Παρθεναγωγείο της Κωνσταντινούπολης και θα συνεχίσει μουσικές σπουδές στη Βιέννη και στη Γενεύη. Ακολουθώντας ανώτερες σπουδές μουσικολογίας στο Παρίσι (1919-1924) θα ενταχθεί στον κύκλο του νεοελληνιστή Ιμπέρ Περνό και θα διδάξει κοντά του ελληνικά στο Νεοελληνικό Ινστιτούτο της Σορβόννης. Στο περιβάλλον του Περνό θα γνωρίσει τον νεαρό ελληνιστή Οκτάβ Μερλιέ (1897-1976) με τον οποίο θα παντρευτούν το 1923 και θα επιστρέψουν μαζί στην Ελλάδα το 1925, όταν ο Μερλιέ διορίζεται καθηγητής στο IFA. Είναι η αρχή της ακάματης δραστηριότητας του ζεύγους στο οποίο ο νεότερος Ελληνισμός έχει μέγιστες οφειλές. Υπό την επιρροή του Περνό η Μέλπω θα στρέψει το ενδιαφέρον της στην εκκλησιαστική και στη δημοτική μουσική, με αποτέλεσμα την ηχογράφηση 222 δίσκων από τον οίκο Pathé με εκκλησιαστικές μελωδίες και τραγούδια από όλες τις περιοχές του Ελληνισμού. Ιδρυσε τον Σύλλογο Δημοτικών Τραγουδιών που από το 1935 μετονομάστηκε σε Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο (ΜΛΑ) και ηχογράφησε μεταξύ 1945-1970 περισσότερα από 1.000 τραγούδια.

Στο Αρχείο Μέλπως και Οκτάβιου Μερλιέ, το οποίο εντάσσεται όπως και το Μουσικό Λογραφικό Αρχείο στα Αρχεία του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, πλούσια αλληλογραφία, ανέκδοτα έργα και συγγράμματα που καλύπτουν σχεδόν επτά δεκαετίες, από το 1910 έως τα τέλη της δεκαετίας του 1970, περιμένουν τους ερευνητές

«Ο αυθεντικότερος φιλέλληνας»

Ακούραστος συμπαραστάτης πλάι της παρέμεινε ο Οκτάβιος, ο οποίος σύμφωνα με τον ακαδημαϊκό Πασχάλη Κιτρομηλίδη, ερευνητή και νυν διευθυντή του ΚΜΣ, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί, «χωρίς κίνδυνο σοβαρής υπερβολής, ο μεγαλύτερος και οπωσδήποτε ο αυθεντικότερος φιλέλληνας του 20ού αιώνα». Ο Μερλιέ βρίσκεται, άλλωστε, μαζί με τον Ροζέ Μιλλιέξ, πίσω από την αποστολή των αριστερών ελλήνων διανοουμένων και καλλιτεχνών υποτρόφων στη Γαλλία με το «Ματαρόα» το 1945. Οι δυο τους δεν είχαν παιδιά, το Ινστιτούτο και το Κέντρο ήταν τα παιδιά τους, όπως επισημαίνει σε επιστολή της στη Μέλπω από το Παρίσι η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, παλιά συνεργάτιδα του ΚΜΣ: «Για τα Χριστούγεννα για τον καινούργιο χρόνο εύχομαι σε σας, στον κ. Μερλιέ και στα δύο παιδιά σας (Ινστιτούτο – Κέντρο) κάθε καλό» (21/12/1960).

«Δεν πήγα ποτέ στη Μικρά Ασία. Μόνον στην Πόλη, στα 1930. Αλλά είχα ζήσει, μετά το 1922, μερικές μικρασιατικές στιγμές πολύ έντονες» εξομολογείται το 1974 ο Μερλιέ στα Προλεγόμενα του Καταλόγου της Εκθεσης του έργου του ΚΜΣ (1930-1973). Σε ένα ταξίδι του στη Σάμο το 1925, τον πρώτο χρόνο που φτάνει στην Ελλάδα, θα μάθει από έναν τσαγκάρη τη γνώμη των προσφύγων της Σάμου για την Καταστροφή και τις ευθύνες των Ευρωπαίων: «Η Γαλλία, λένε, μας εγκατέλειψε, κι έπειτα μας πρόδωσε». Ορκίζεται έκτοτε «να γνωρίσω στους Ελληνες και το αμόλυντο πρόσωπο της Γαλλίας».

Οταν μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ο Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων δεν μπορεί πλέον να φιλοξενεί τα αρχεία του ΚΜΣ, ο Μερλιέ τα φιλοξενεί στο IFA, υπό τον όρο να μη φύγουν ποτέ από την Ελλάδα, ενώ από το νεοαποκτημένο, το 1947, τυπογραφείο του IFA τυπώνονται μεταξύ άλλων και οι εργασίες του ΚΜΣ και του ΜΛΑ, και μάλιστα δωρεάν, με την έγκριση βέβαια της αρμόδιας Διεύθυνσης του γαλλικού υπουργείου Εξωτερικών.

. Το κτίριο στην Πλάκα που στεγάζει το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών.

Διαπρεπείς συνεργάτες

Η Πηνελόπη Δέλτα, ο γλωσσολόγος Νικόλαος Ανδριώτης, ο λαογράφος Δημήτριος Λουκάτος είναι ορισμένοι από τους διαπρεπείς συνεργάτες του ζεύγους γύρω από τους οποίους δημιουργήθηκε ένα ευρύ δίκτυο εκατοντάδων συνεργατών γεφυρώνοντας τη δημοτική παράδοση της Ελλάδας, της Θράκης και της Ανατολίας, ιδίως της Καππαδοκίας στην οποία η Μέλπω έδωσε ιδιαίτερη έμφαση, με τους ελληνιστές της Δύσης. Ψηφίδες της δράσης τους στην επιστημονική περιοδική έκδοση του ΚΜΣ, το Δελτίο του ΚΜΣ, που κυκλοφορεί από το 1977.

Στο Αρχείο Μέλπως και Οκτάβιου Μερλιέ, το οποίο εντάσσεται όπως και το ΜΛΑ στα Αρχεία του ΚΜΣ, πλούσια αλληλογραφία, ανέκδοτα έργα και συγγράμματα που καλύπτουν σχεδόν επτά δεκαετίες, από το 1910 έως τα τέλη της δεκαετίας του 1970, περιμένουν τους ερευνητές για να χαρτογραφήσουν πλέον τις διαδρομές και να αφουγκραστούν τις φωνές αυτής της ιδιαίτερης κοινότητας που σχηματίστηκε γύρω από τη Μέλπω και τον Οκτάβιο Μερλιέ με επίκεντρο τη γλώσσα, τις παραδόσεις, τη θρησκευτική πρακτική, την τέχνη, την Ιστορία και κυρίως τη μουσική του Ελληνισμού της Μικρασίας.

INFO

Οι μαρτυρίες και το φωτογραφικό υλικό που δημοσιεύονται σε τούτο το αφιέρωμα προέρχονται από τα Αρχεία και τις εκδόσεις του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών (ΚΜΣ). Ευχαριστούμε το ΚΜΣ, τον διευθυντή του ακαδημαϊκό Πασχάλη Κιτρομηλίδη και τον υποδιευθυντή Σταύρο Θ. Ανεστίδη για την ευγενική παραχώρηση του υλικού προς δημοσίευση και τη Βαρβάρα Κοντογιάννη, υπεύθυνη Βιβλιοθήκης-Αρχείου, τη Μαρία Μόσχου και τη Χριστίνα Πάνου για τη συνεργασία τους στην υλοποίηση του αφιερώματος.

Περισσότερα για το ΚΜΣ, τα Αρχεία και τις υπηρεσίες του βλ. στον ιστότοπο http://www.kms.org.gr