Η πρόσφατη εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ, η απόφαση για το Brexit, η θεαματική άνοδος σε χώρες της ΕΕ πολιτικών όπως η Μαρίν Λεπέν και ο Mπέπε Γκρίλο, ακόμα και η άνοδος στην εξουσία των ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ, είναι πολιτικά φαινόμενα εκ πρώτης όψεως ανόμοια, που έχουν όμως κοινές γενεσιουργές αιτίες.
Είναι αποτέλεσμα της έντονης διάθεσης μιας μεγάλης, όλο και αυξανόμενης μερίδας πολιτών να αποδοκιμάσουν, να τιμωρήσουν αυτό που ονομάζουν «σύστημα» ή κατεστημένο επειδή τους έχει κατά τη γνώμη τους αγνοήσει και τους έχει οδηγήσει στο περιθώριο.
Επειδή είτε δεν τους έχει προστατέψει επαρκώς από την παγκοσμιοποίηση ή, όπως στην περίπτωση της Ελλάδας, επιχειρούν να τους επιβάλλουν οδυνηρές προσαρμογές για να μπορέσουν να συμμετάσχουν σε αυτήν.
Τέτοιες αντιλήψεις και συναισθήματα είναι αυτά που εκτρέφουν τους κάθε είδους λαϊκιστές.
Θα ήταν όμως εξίσου σοβαρό λάθος να θεωρείται η παγκοσμιοποίηση πανάκεια.
Διότι δεν δημιουργεί μόνο κερδισμένους.
Αφήνει πίσω της και αρκετά θύματα. Διευρύνει δε κατά πολύ τις εισοδηματικές ανισότητες.
Οι οικονομολόγοι ισχυριζόμαστε ότι μια οικονομική εξέλιξη είναι κοινωνικά επιθυμητή όταν τα συν για τους κερδισμένους είναι περισσότερα από τις απώλειες των χαμένων.
Υπό μία βασική προϋπόθεση όμως. Οτι κάποιος αποζημιώνει τους χαμένους.
Αυτή τη «μικρή λεπτομέρεια» δυστυχώς τη λησμονούν κάποιοι ειδωλολάτρες των αγορών που δεν τους απασχολούν ιδιαίτερα τα ζητήματα της κοινωνικής δικαιοσύνης.
Κάτι τέτοιο έχει συμβεί προφανώς και με την παγκοσμιοποίηση και τα θύματά της.
Είναι απόλυτα λογικό λοιπόν να αισθάνονται μεγάλη ανασφάλεια ή ακόμα και θυμό εργαζόμενοι και κοινωνικές ομάδες που βλέπουν τις θέσεις εργασίας τους να μεταναστεύουν χωρίς σταματημό σε χώρες με φθηνότερα μεροκάματα, λιγότερα συνδικαλιστικά δικαιώματα και χαμηλότερους φόρους. Ή να αντιμετωπίζουν από φοβικά έως εχθρικά τις νέες τεχνολογίες που μειώνουν συνέχεια τις ανάγκες για εργατικά χέρια.
Η περιθωριοποίηση και η απουσία προοπτικών για όλους αυτούς δεν είναι πλέον συγκυριακά φαινόμενα που οφείλονται σε μια παροδική κρίση. Εχουν αποκτήσει μόνιμο, διαρθρωτικό χαρακτήρα.
Η παγκοσμιοποίηση παρά τον αναπόφευκτο χαρακτήρα της έχει οικοδομηθεί με τρόπο που της προσδίδει ένα ξεκάθαρο ιδεολογικό πρόσημο.
Αποτελεί την έκφραση της παντοδυναμίας των κάθε είδους αγορών και τη σταδιακή απομείωση κάθε απόπειρας ρύθμισης ή έλεγχου των παρενεργειών τους.
Στα παραδοσιακά εθνικά κράτη είχε βρεθεί μια κάποια ισορροπία μεταξύ των αγορών και του κράτους. Αυτό που ονομάζουμε μεικτή οικονομία.
Οι αγορές λειτουργούσαν στο πλαίσιο ρυθμιστικών κανόνων που έθετε η εκάστοτε πολιτική εξουσία που είχε και την ευθύνη υλοποίησης των όποιων αναδιανεμητικών λειτουργιών επέλεγε συλλογικά η κοινωνία μέσα από την πολιτική διαδικασία.
Είναι φυσικό λοιπόν αυτοί που αισθάνονται απειλούμενοι από την παγκοσμιοποίηση, δηλαδή τις παντοδύναμες και ανεξέλεγκτες αγορές, να αναζητούν ενστικτωδώς προστασία από εθνικιστικές πανοπλίες γιατί μέχρι πρόσφατα μόνο τα παραδοσιακού τύπου εθνικά κράτη ήταν σε θέση να λειτουργήσουν ως αντίβαρα στις αγορές.
Παραγνωρίζουν όμως το γεγονός ότι αυτό ίσχυε για τις κάθε τύπου εθνικές αγορές που λειτουργούσαν εντός «εθνικών συνόρων». Προϊόντων, εργασίας και κεφαλαίου.
Οι παγκοσμιοποιημένες υπερεθνικές αγορές δεν μπορούν να ελεγχθούν ή να ρυθμιστούν από εθνικές κυβερνήσεις.
Η εξισορρόπηση των παγκοσμιοποιημένων αγορών και η αντιμετώπιση διεθνών προβλημάτων όπως τα θέματα διεθνούς ασφάλειας, η μάχη κατά της τρομοκρατίας, ο έλεγχος της παράνομης μετανάστευσης, η προστασία του περιβάλλοντος, η κλιματική αλλαγή απαιτούν συντονισμένη διεθνή δράση.
Μια που η πλήρης παγκόσμια συνεργασία για μια σειρά προφανείς λόγους δεν είναι πολιτικά και θεσμικά δυνατή, το μόνο εφικτό υποκατάστατο είναι η περιφερειακή συνεργασία.
Μια τέτοια απόπειρα, αρκετά επιτυχημένη με βάση τους αρχικούς λόγους που έγινε, αλλά με αρκετές ατέλειες στη συνολική αρχιτεκτονική της είναι η ΕΕ.
Παρά την ανάγκη σημαντικών βελτιώσεων, όπως παραδείγματος χάριν στη λειτουργία της νομισματικής ένωσης, τα όποια προβλήματα αντιμετωπίζουν οι λαοί της θα ήταν πολύ εντονότερα αν δεν υπήρχε καθόλου η ΕΕ.
Αρα οπισθοδρόμηση με την επαναφορά εξουσιών στα εθνικά κράτη δεν θα είχε κανένα ουσιαστικό όφελος για τους ευρωπαίους πολίτες. Καμία ευρωπαϊκή χώρα δεν είναι σε θέση να αντιπαρατεθεί μόνη της με τις παγκοσμιοποιημένες αγορές και να αντιμετωπίσει τα μεγάλα προβλήματα της εποχής.
Η λύση λοιπόν δεν είναι η λιγότερη Ευρώπη.
Αλλωστε κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σταδιακά στην πλήρη αυτοκατάργησή της.
Αυτό που πραγματικά χρειάζεται είναι περισσότερη Ευρώπη.
Μια πλήρης οικονομική και πολιτική ένωση.
Χρειαζόμαστε μια Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία.
Αυτό δεν είναι μια ουτοπική επιδίωξη. Είναι αδήριτη αναγκαιότητα.
Είναι η μόνη προοδευτική και αποτελεσματική λύση.
Μόνο έτσι μπορεί να υπάρξει ξανά στις ευρωπαϊκές χώρες, μέλη της ΕΕ, μια «μεικτή», μια κοινωνική οικονομία της αγοράς που να παντρεύει την αποτελεσματικότητα με την κοινωνική δικαιοσύνη και την κοινωνική συνοχή.
Μόνο έτσι μπορούμε να ξεφύγουμε από τον ασφυκτικό κλοιό των νεοφιλελεύθερων πολιτικών λιτότητας, που έχουν επιβληθεί ως αποτέλεσμα του μοντέλου διακυβέρνησης που εφαρμόζεται σήμερα.
Δεν είναι τυχαίο που οι ευρωπαίοι πολίτες απέχουν όλο και περισσότερο από την πολιτική ζωή, αφήνοντας ελεύθερο πεδίο δράσης στους κάθε λογής ακροδεξιούς και αριστερούς λαϊκιστές.
Για μεν τις εθνικές εκλογές αισθάνονται μάλλον αδιάφορα, μια που οι εθνικές κυβερνήσεις παίζουν όλο και λιγότερο ρόλο και οι κύριες αποφάσεις παίρνονται αλλού. Στις Βρυξέλλες, στη Φρανκφούρτη και στο Βερολίνο.
Οσον δε αφορά τις ευρωεκλογές, γνωρίζουν ότι το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει δυστυχώς ελάχιστες ουσιαστικές αρμοδιότητες.
Οι αποφάσεις ουσίας λαμβάνονται είτε από γραφειοκράτες της Επιτροπής για τους οποίους δεν ισχύει κανένα σύστημα δημοκρατικής λογοδοσίας είτε σε διακρατικά όργανα όπου κυριαρχούν τα συμφέροντα και οι απόψεις των εθνικών κυβερνήσεων των οικονομικά και πολιτικά ισχυρών κρατών-μελών.
Δηλαδή, με ελάχιστες εξαιρέσεις όπως το Προσφυγικό, της Γερμανίας.
Μόνο σε ένα ομοσπονδιακό πλαίσιο με αυθεντικά υπερεθνικά όργανα δημοκρατικά νομιμοποιημένα, που θα προέρχονται από εκλογές στις οποίες θα συμμετέχουν και ανταγωνίζονται πανευρωπαϊκά πολιτικά κόμματα, μπορούν να διαμορφωθούν οι απαραίτητες κοινωνικές συμμαχίες που θα οριοθετήσουν τις αρνητικές επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης και θα εξασφαλίσουν την οικονομικοκοινωνική ενσωμάτωση της πλειοψηφίας των πολιτών και την ανοχή των υπολοίπων.
Αλλιώς οι δυνάμεις του λαϊκισμού, της εσωστρέφειας, της ξενοφοβίας, του ρατσισμού και της μισαλλοδοξίας θα μας καταπιούν σταδιακά όλους.
Η δε ΕΕ εξαιτίας όλων αυτών αργά ή γρήγορα θα διαλυθεί στα εξ ων συνετέθη.
Αν ο μη γένοιτο συνέβαινε ποτέ κάτι τέτοιο, για πολλούς και ποικίλους λόγους η επεξήγηση των οποίων ξεφεύγει του παρόντος κειμένου, η μακράν όλων των άλλων περισσότερο χαμένη χώρα θα ήταν η Ελλάδα.
Ο κ. Γιάννης Παπανικολάου είναι οικονομολόγος και στέλεχος του Ποταμιού.
