1. Μια άλλη «καλή Ελλάδα» μου έτυχε προ μηνός (ξανά). Ο Σύλλογος Ελληνικών Γραφείων Μελετών τεχνικών έργων, οργάνωσε στη Ρόδο το Συνέδριο της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας Μελετητών, με την παρουσία διακεκριμένων εκπροσώπων της Ευρωπαϊκής Κοινότητας: Η τεράστια (10%) συμβολή αυτής της κατασκευαστικής βιομηχανίας στο ΑΕΠ της Ευρώπης, δικαιολογεί τη σπουδαιότητα αυτού του Συνεδρίου.
Ανοίγοντας αυτή τη σημαντική εκδήλωση, είχα την ευκαιρία, να παρουσιάσω μιαν εικόνα των διαδικασιών «μελέτης, εκτέλεσης και ελέγχων» των δημοσίων έργων στην Αρχαία Ελλάδα, γύρω στον 4ο π.Χ. αιώνα. Κι επειδή γνωρίζω το συγκινητικό ενδιαφέρον της κοινής-μας γνώμης για τα δημόσια έργα (φρέσκο είναι το μελάνι των τίτλων «οι εργολάβοι πίνουν το αίμα του λαού»), σκέφθηκα οτι δέν θα ‘ταν άσκοπο να μεταφέρω καί εδώ μερικά απ’ τα περιεχόμενα εκείνης της διάλεξης μου – τα οποία τα χρωστώ κυρίως στη γενναιοδωρία του Διευθυντή του Επιγραφικού Μουσείου Αθηνών κ. Κριτζά και στις συνεργάτιδές του. Λοιπόν, θα αναφερθώ συντομότατα σ’ όλες σχεδόν τις φάσεις αυτής της σπουδαίας (και άχαρης) παραγωγικής διαδικασίας: Μελέτη, Διακήρυξη, Τεχνικές Προδιαγραφές, Επιλογή εργολάβου, Επίβλεψη, Πληρωμές και Οικονομικός απολογισμός. Ναί, όλα ετούτα τα είχαν οι Αρχαίοι Ελληνες – όχι όμως όλοι: Ετούτες οι διακεκριμένες διαδικασίες ακολουθούνταν μόνον στις δημοκρατικές Πόλεις οι οποίες χρηματοδοτούσαν τα έργα και έθεταν όλη την τεχνική και οικονομική διαχείριση των δημοσίων έργων στη δικαιοδοσία της Βουλής.
2. Λοιπόν, τις πιό συγκεκριμένες πληροφορίες για το θέμα τούτο τις έχουμε απο πλήθος λεπτομερειών αρχαίων επιγραφών, χαραγμένων σε λίθινες στήλες οι οποίες φυλάσσονται σε διάφορα Μουσεία της Χώρας. Το περιεχόμενο αυτών των επιγραφών ποικίλλει. Γενικώς όμως μπορεί να περιέχουν περιγραφές του έργου, διαστάσεις τεχνικών μελών, κατασκευαστικές οδηγίες για την προέλευση των υλικών και τους τρόπους επεξεργασίας και ενσωμάτωσής των, ονόματα των παραγόντων του έργου, τιμές μονάδος, πρόστιμα υπερημερίας ή κακοτεχνίας, καθώς και λεπτομερέστατους λογαριασμούς των εισπραχθέντων και δαπανηθέντων ποσών – μέχρις οβολού! Και, το σπουδαιότερο, οι στήλες αυτές δημοσιοποιούνταν αρμοδίως, σε κατάλληλα σημεία της Πόλεως. Κι απ’ τη στιγμή που τις είχαν χαράξει, κανείς δέν μπορούσε να τις «παραχαράξει»…
3. Και για ν’ αρχίσομε απο κάπου, η Μελέτη του κτιρίου της Σκευοθήκης του Φίλωνος (Πειραιάς, 347 π.Χ.) είχε χαραχθεί στη στήλη ΕΜ12538 (Επιγραφικό Αθηνών), με τόσες τεχνικές λεπτομέρειες και διαστάσεις, ώστε οι σύγχρονοι αρχαιολόγοι να την έχουν σχεδιάσει πλήρως, προτού να ανακαλυφθούν (το 1988) τα θεμέλια του τεράστιου αυτού οικοδομήματος που προοριζόταν για τη φύλαξη του εξοπλισμού των τριήρεων. Μέχρι και οδηγίες αερισμού του εσωτερικού του κτιρίου δίνονται (ώστε να συντηρούνται σωστά τα αποθηκευμένα ξύλινα στοιχεία). Σ’ άλλες περιπτώσεις, δίνονται ακόμα ακριβέστερες διαστάσεις, όπως λ.χ. στη στήλη Α291 (Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιώς) για την κατασκευή αποχετευτικής τάφρου 120 μ. μήκους, στον ιερόν του Αμφιαράειου (περίπου 330 π.Χ.). Ο Μελετητής είχε δικαίωμα να συμπληρώνει τη Μελέτη κατα τη διάρκεια της κατασκευής (Σκευοθήκη, γρ. 95), ή να επιδεικνύει ομοίωμα («παράδειγμα»).
Πώς επιλέγονταν οι Κατασκευαστές; Δημοσιοποιούνταν πρώτα η Μελέτη κι οι Προδιαγραφές, κι ύστερα προσκαλούνταν εργολάβοι και ειδικευμένοι Τεχνίτες – έστω και απο άλλες Πόλεις (οιονεί-παγκοσμιοποίηση): Ολοι όμως όσοι έρχονταν να δείξουν τις ικανότητες-τους και να δώσουν προσφορά, εισέπρατταν τις δαπάνες του ταξιδίου-τους, ανεξαρτήτως της τελικής επιλογής των. Μια τέτοια τίμια αποζημίωση 14 «εργώνων» αναφέρεται στη στήλη (Αρχ. Μουσείο Επιδαύρου) η οποία περιγράφει την κατασκευή της Θόλου της Επιδαύρου (γρ. 50-55). Κάθε «εργών» όμως είχε και εναν εντόπιο «εγγυητήν» (πολίτην της Πόλεως όπου το δημόσιον έργον). Βέβαια, στην περίπτωση σημαντικότερων συμβάσεων, οι «εγγυηταί» ήσαν πολύ περισσότεροι. Τέτοια ήταν η περίπτωση της αποστράγγισης της λίμνης των Πτεχών στην Εύβοια – το πρώτο στον κόσμο έργο Build, Operate and Transfer, που πληρώθηκε με παραχώρηση 10-ετούς γεωργικής εκμεταλλεύσεως στον Ανάδοχο Χαιρεφάνη και την Κοινοπραξία-του 4ου αι. π.Χ.) Εξ άλλου, οι Τεχνικές Προδιαγραφές, ήσαν ιδιαίτερα λεπτομερείς: Στην περίπτωση της γέφυρας του Ρειτού (Σκαραμαγκά), η στήλη 5093 του Αρχ. Μουσείου, της Ελευσίνας περιγράφει την ακριβή προέλευση των λίθων, αλλα και το είδος των σφυριών που θα χρησιμοποιούνταν κατα τη συναρμολόγηση, ώστε να μή φθείρονται οι λίθοι. Στη δέ περίπτωση της σύμβασης των Πτεχών, έφθασαν να επιβάλουν ακόμη και την ελάχιστη αντισταθμιστική παροχή που θα έπρεπε να εξασφαλίζεται απαρεγκλίτως στους γύρω καλλιεργητές κατα τη διάρκεια των έργων…
Τέλος, στα οικονομικά θέματα οι Αρχαίοι ήσαν ιδιαίτερα ευαίσθητοι (αλλ’ ήσαν και λίγο τυχεροί διότι ο τιμάριθμος δέν ξεπερνούσε το 0,3 τοις εκατόν – τουλάχιστον κατα τον 4ο αιώνα π.Χ.): Ολες ανεξαιρέτως οι πληρωμές καταγράφονταν στις στήλες του οικονομικού απολογισμού – τον οποίον τον εκτελούσαν «Λογισταί» (ή «Απόλογοι» κλπ) οριζόμενοι απο την Βουλή, ανα μήνα παρακαλώ. Εις δέ την Αθήνα, φαίνεται οτι ετούτοι οι οικονομικοί απολογισμοί χαραγμένοι στις πλάκες, «τοιχοκολλούνταν» πάνω στα αντίστοιχα έργα – άν κρίνομε απ’ τους λογαριασμούς του Ερεχθείου των Αθηνών.
Με τέτοιες περίτεχνες μέν, διαφανέστατες δέ διαδικασίες, οι ελληνικές δημοκρατικές πόλεις εκτελούσαν τα δημόσια έργα τους. Οπως βλέπετε ο ενί καλός, εν παντί καλός – κι άς τον έχομε υποτιμήσει εμείς τον εξαιρετικά προηγμένον οικονομοτεχνικό Πολιτισμό των Αρχαίων Ελλήνων.
Ο κ. Θεοδόσης Π. Τάσιος είναι ομότιμος καθηγητής του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου.
