Το 1997 έχει ανακηρυχθεί στη Γερμανία «έτος Heine» και ο ποιητής τιμάται όχι μόνο στη γενέθλια πόλη του, το Ντύσελντορφ, αλλά σε ολόκληρη τη Γερμανία με ποικίλες εκδηλώσεις. Το ερώτημα που τίθεται διατυπώνεται, όμως, ως εξής: αν ο Heinrich Heine είναι ο εθνικός ποιητής των Γερμανών, γιατί προκαλεί το ενδιαφέρον στην ευρύτερη πνευματική και πολιτική κοινότητα της Ευρώπης σήμερα; Εδώ ακριβώς εντοπίζεται η αποφασιστική συμβολή του Heine, ο οποίος ενώ αναγορεύεται σε εθνικό γερμανό ποιητή, ταυτόχρονα επιχειρεί μιαν ένωση και διαμεσολάβηση εθνών, περιοχών, πολιτισμών και θρησκειών, συμβάλλει δηλαδή στη δημιουργία μιας μορφής ζωής, η οποία αποτελεί τον πρόδρομο της σημερινής Ευρώπης κατά το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα.
Πράγματι ο Heinrich Heine υπήρξε εκείνος ο οποίος ως βαθύτατα γερμανός διανοούμενος προετοίμασε το πνευματικό και πολιτικό έδαφος για να δημιουργηθεί κατά τις τελευταίες δεκαετίες η οικονομική και πολιτική μορφή ζωής που ονομάζεται Ευρώπη. Κατά τον Heine οι εθνογενετικές διαδικασίες της Γερμανίας συμπίπτουν με ευρύτερες πνευματικές διαδρομές που οδηγούν κατά κύριο λόγο τους Γάλλους και τους Γερμανούς αλλά και άλλους λαούς της Ευρώπης σε μια συμπαντική σύγκλιση.
Ο Heine υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής του Διαφωτισμού και δριμύτατος πολέμιος του ρομαντισμού. Στην εποχή του αυτά τα δύο ρεύματα συγκρούονται σε όλα τα επίπεδα: πνευματικό, πολιτικό, κοινωνικό κ.ά. Η υπέρτατη αρχή, που την υπερασπίζει μέχρι τέλους, συνοψίζεται στη φράση: «η χειραφέτηση του λαού είναι η ύψιστη αποστολή της ζωής μας».
* Συνύπαρξη πολιτισμών
Στο υπέρτατο αυτό πνευματικό καθήκον θα αφιερώσει ολόκληρη τη ζωή του. Το έργο του είναι ένα ιστορικό ντοκουμέντο για τη θεωρητική και ιστορική δυνατότητα διαμεσολαβήσεως ανάμεσα σε διαφορετικά μεταξύ τους πολιτισμικά στοιχεία, όπως π.χ. είναι η θρησκεία, η σκέψη, ο ιδιαίτερος κοινωνικός βιόκοσμος σε μιαν Ευρώπη η οποία σπαράσσεται από συγκρούσεις και πολέμους. Η ζωή και το έργο του Heine είναι αλληλένδετες οντότητες. Η πορεία της ζωής του και η πνευματική του εξέλιξη προετοιμάζουν το βίωμα ενός Γερμανού (ο οποίος πρωτίστως είναι Εβραίος) προς τη Δαμασκό της Ευρώπης.
Στις ημέρες μας φαίνεται πως πραγματώνεται μια ιδέα συνύπαρξης και συμφιλίωσης διαφορετικών πνευματικών και πολιτισμικών παραδόσεων, διαφορετικών θρησκευτικών και υπαρξιακών στάσεων, που αποτέλεσαν το κεντρικό αντικείμενο των θεωρητικών και ποιητικών αναζητήσεων του Heine.
Τι άραγε έχει μεσολαβήσει από το 1956, όταν ο Theodor W. Adorno μιλούσε για την «πληγή που φέρει το όνομα Heine», ως τις ημέρες μας, που ολόκληρη η Ευρώπη αναγνωρίζει στη μορφή του έναν πρόδρομο; Ποιοι είναι οι λόγοι και οι συνθήκες που δημιούργησαν τον Heine ως πρωτοπόρο της εποχής του;
Αυτά και άλλα ερωτήματα είναι εκείνα στα οποία θα πρέπει να απαντήσουμε αν θέλουμε να τιμήσουμε τα 200 χρόνια της γέννησής του όχι μόνον με πανηγυρικά λόγια, αλλά υπό το φως των σύγχρονων πνευματικών και πολιτικών συνθηκών.
Δεν θα ήταν υπερβολικό να ισχυριστεί κάποιος ότι σήμερα διαμορφώνονται εντελώς διαφορετικές συνθήκες «υποδοχής» της σκέψης του Heine σε σχέση με εκείνες είτε του Μεσοπολέμου είτε της μεταπολεμικής εποχής. Ο Heine δεν υπήρξε ποτέ οπαδός του «ιδιαίτερου δρόμου» της Γερμανίας, μολονότι ήταν ένας από τους πνευματικούς πρωτεργάτες της γερμανικής εθνικής συνειδήσεως.
Στη διάκριση που συνήθως κάνουμε μεταξύ εκείνων που οραματίζονται την πνευματική και πολιτισμική επικυριαρχία της Γερμανίας και εκείνων που εργάζονται για μιαν ευρύτερη πολιτισμική επικοινωνιακή έκφραση της Ευρώπης, ο Heine ανήκει στη δεύτερη κατηγορία.
Από το 1831 ως το 1856 (ως τον θάνατό του) έζησε στο Παρίσι, στη «δεύτερη Ιερουσαλήμ» όπως το ονόμαζε. Κατά το διάστημα αυτό επιδόθηκε μεθοδικά στο να εξηγήσει (να μεταφυτεύσει) τη γερμανική ιδεαλιστική φιλοσοφία στους Γάλλους και ταυτόχρονα εργάστηκε για να μεταφέρει τον επαναστατικό γαλλικό οίστρο στα γερμανικά εδάφη.
* Ιστορικές τομές
Στο έργο του μιλάει για τη θρησκευτική εκκοσμίκευση του ευρωπαϊκού κόσμου, τη γαλλική πολιτική επανάσταση και τη γερμανική φιλοσοφική τομή. Πρόκειται για τρεις ιστορικές τομές της παγκόσμιας ιστορίας, οι οποίες διαπλέκονται η μια με την άλλη. Με το έργο του «Περί της ιστορίας της θρησκείας και της φιλοσοφίας στη Γερμανία» (1833 – 1834), που δημοσιεύεται αρχικώς σε συνέχειες στο περιοδικό «Revue des deux mondes» στοχεύει στο να γεφυρώσει τη γαλλική πολιτική επανάσταση με τον γερμανικό φιλοσοφικό ενθουσιασμό. Κατά τον Heine η γερμανική φιλοσοφία με επικεφαλής τον Hegel (ας σημειωθεί ότι ο Heine διετέλεσε μαθητής του Hegel στο Βερολίνο και αποπειράθηκε να μεταφράσει τον δάσκαλό του στα γαλλικά) έχει αποκτήσει πανανθρώπινη σημασία, όπως και η γαλλική επανάσταση έχει υπερεθνικό νόημα. Η θρησκευτική μεταρρύθμιση, η γαλλική επανάσταση και η γερμανική φιλοσοφία είναι ιστορικοί σταθμοί του ανθρώπου προς την πολιτική και πνευματική του ολοκλήρωση. Με σύγχρονους θεωρητικούς όρους θα λέγαμε ότι σήμερα βρισκόμαστε μπροστά σε μιαν ιστορική στιγμή «δεύτερης νεωτερικότητας» σε αναφορά προς την πρώτη νεωτερικότητα, της οποίας τα περιεχόμενα ανέλυσε ο Heine.
Το 1844 δημοσιεύονται οι «Επιστολές του για τη Γερμανία» και το 1854 (δύο χρόνια πριν από τον θάνατό του) οι «ομολογίες» του: και στα δύο αυτά κείμενά του επιχειρεί να πληροφορήσει τους Γάλλους για τη γερμανική φιλοσοφική σκέψη της εποχής του, ενώ ταυτόχρονα προσπαθεί να εξηγήσει γιατί καθυστέρησε η πολιτική επανάσταση στη Γερμανία. Ο Heine πίστευε ότι ανάμεσα στη σκέψη (τις ιδέες) και στην πράξη (την επανάσταση) ισχύει ό,τι συμβαίνει μεταξύ της βροντής και της αστραπής. Η επαναστατική πράξη ως αστραπή ακολουθεί τις θεωρητικές ιδέες της βροντής. Ο,τι ωριμάζει στη σκέψη μετατρέπεται σε επαναστατικό χείμαρρο.
* Στο πνεύμα της εποχής
Σχετικά με την πολιτική κατάσταση στη Γερμανία της εποχής του ο Heine δεν είναι φειδωλός σε οξύτητα· αντιθέτως μάλιστα στο θαυμάσιο σατιρικό του ποίημα «Γερμανία, ένα χειμωνιάτικο παραμύθι» (1844) ασκεί δριμύτατη κριτική στην πολιτικοκοινωνική καθυστέρηση της Γερμανίας. Γράφει χαρακτηριστικά: «Σε Γάλλους και Ρώσους η ξηρά ανήκει, τη θάλασσα έχουν οι Βρετανοί εμείς όμως στο αεροβασίλειο του οράματος κατέχουμε χωρίς αμφιβολία την κυριαρχία».
Κατά τον Jurgen Habermas ο Heinrich Heine αντιπροσωπεύει τον τύπο του «γερμανού διανοουμένου». Είναι εκείνος ο διανοούμενος ο οποίος επιχείρησε να συνδέσει την πολιτική θεωρία και πράξη με τις αναζητήσεις τής κοινής συνείδησης της εποχής του.
Ενώ πολλοί θεώρησαν ότι τα έργα του Heine εκλαϊκεύουν τη γερμανική φιλοσοφία, ελάχιστοι κατάλαβαν ότι ο Heine έφερε σε πέρας το δύσκολο έργο που έχει κάθε διανοούμενος να εκφράσει σε ένα ενδιάμεσο επίπεδο (ανάμεσα στη φιλοσοφία και στην κοινή συνείδηση) το πνεύμα της εποχής του.
Το 1848 επιτέλους λαμβάνει χώρα η πολιτική επανάσταση στη Γερμανία, αλλά ο Heine από το 1845 βρίσκεται βαριά άρρωστος, με κλονισμένο το νευρικό του σύστημα· φτωχός και δυστυχισμένος αποσύρεται. Ο ίδιος ήταν ο «υπεράνθρωπος» που δημιούργησε το πνεύμα της εποχής του.
Η επανάσταση έγινε, ενώ ο ίδιος τραβούσε πίσω του την κουρτίνα της ζωής του. Σήμερα εμείς αναγνωρίζουμε στη μορφή του και στο έργο του έναν πρωτεργάτη, ο οποίος οραματίστηκε την πολιτική και κοινωνική μορφή ζωής που ενώνει τους λαούς της Ευρώπης.
Ο κ. Θεόδωρος Γεωργίου είναι συγγραφέας.
