Τα νοσηρά φαινόμενα σε καίριους θεσμούς της ελληνικής κοινωνίας, όπως είναι η Δικαιοσύνη και η Εκκλησία, και ο τρόπος με τον οποίο αυτά έρχονται καθημερινά στη δημοσιότητα, προκαλούν θλίψη, απογοήτευση και συγχρόνως ανησυχία. Επιβεβαιώνεται με στοιχεία που δεν επιδέχονται αμφισβήτηση ότι η κρατική μηχανή έχει υποστεί μια επικίνδυνου βαθμού διάβρωση με σοβαρές συνέπειες για την παραπέρα λειτουργία της. Είναι αυτονόητο ότι όσο συνεχίζεται και αυξάνεται η δυσλειτουργία της τόσο μεγαλώνει και το πεδίο δράσης και η όρεξη των κάθε λογής απατεώνων, τυχοδιωκτών, επίορκων κ.ά. Το σκούριασμα του κρατικού μηχανισμού είχε γίνει αντιληπτό αρκετές φορές και στο παρελθόν. Ωστόσο πολλοί, μέσα στο γενικότερο κλίμα του εφησυχασμού που επικρατεί στις μέρες μας – τα όποια κακά συμβαίνουν γύρω μας μάς αφήνουν αδιάφορους αν δεν θίγεται το προσωπικό μας συμφέρον -, αρνούνταν τη διάβρωση αυτή ή θεωρούσαν το βάθος και την έκτασή της περιορισμένα.
Τα ανόσια γεγονότα που φαίνεται ότι διαδραματίστηκαν στο παρασκήνιο εκλογής για θέση κορυφαίου εκκλησιαστικού αξιώματος στάθηκαν αιτία να θυμηθώ το θεσμό της κλήρωσης, με τον οποίο η αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία επέλεγε πρόσωπα για σημαντικά κρατικά αξιώματα. Με τον τρόπο αυτό πρωτίστως αποσκοπούσε στην εξάλειψη, κατά το δυνατόν, των νοσηρών αυτών φαινομένων. Συγχρόνως, βέβαια, απέβλεπε και στην ενίσχυση της ισότητας των πολιτών, όπως και στην αποτροπή απόκτησης μεγάλης επιρροής ορισμένων προσώπων σε τομείς της δημόσιας ζωής. Οπωσδήποτε οι αντίπαλοι της δημοκρατίας και όχι μόνον, αντιτάχθηκαν στο θεσμό αυτόν που αγνοεί τις ιδιαίτερες ικανότητες των εκ φύσεως χαρισματικών ατόμων. Χαρακτηριστική είναι η άποψη επ’ αυτού του Σωκράτη: «είναι σκέτο τρέλα οι κυβερνήτες της πόλης να υποδεικνύονται με κλήρο, ωστόσο κανείς να μη θέλει για κυβερνήτη του σκάφους, με το οποίο προτίθεται να ταξιδέψει, κάποιον που να έχει προκύψει με τη διαδικασία της κλήρωσης,… μήτε οποιονδήποτε άλλον επαγγελματία σε αντίστοιχες περιπτώσεις που, στο κάτω κάτω της γραφής, ακόμη και αν αποτύχουν θα έχουν προξενήσει πολύ μικρότερη ζημιά από εκείνη που θα υποστεί η πόλη αν ως κυβερνήτες της προκύψουν άτομα ανίκανα». Πρέπει ωστόσο εδώ να δοθούν δυο πρόσθετες πληροφορίες. Πρώτον, ότι για ορισμένα αξιώματα που απαιτούσαν ειδικές γνώσεις, όπως π.χ. αυτό των στρατηγών, η επιλογή των προσώπων γινόταν όχι με κλήρωση αλλά με εκλογή. Δεύτερον, ότι ο επιλεγμένος με κλήρωση αξιωματούχος υφίστατο στη συνέχεια τη διαδικασία της «δοκιμασίας». Δηλαδή εξεταζόταν προσεκτικά ο «φάκελός» του και η ως τότε δημόσια και ιδιωτική του συμπεριφορά. Οι κακοί στρατιώτες, οι κακοί φορολογούμενοι, οι κακοί γιοι, όσοι είχαν καταδικαστεί για «ατιμία» ή για άλλες σοβαρές αξιόποινες πράξεις απορρίπτονταν.
Αν και ο θεσμός της κλήρωσης είναι στενά συνδεδεμένος με τη δημοκρατία – πολλοί αρχαίοι συγγραφείς και ανάμεσά τους ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης ρητά δηλώνουν ότι η κλήρωση για την επιλογή προσώπων σε δημόσια αξιώματα είναι ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της δημοκρατίας -, ωστόσο η αρχή του ανάγεται σε εποχές πριν από την εφεύρεση και εγκαθίδρυση του δημοκρατικού πολιτεύματος, ακόμη και στους μυθικούς και ηρωικούς χρόνους. Σύμφωνα π.χ. με τη μυθική παράδοση οι Ηρακλείδες με κλήρωση μοίρασαν τα τρία βασίλεια της Πελοποννήσου. Είναι ακόμη πιθανόν η διαδικασία της κλήρωσης για επιλογή προσώπων σε ηγετικές θέσεις να είχε αρχικά στενή σχέση με τη θρησκεία. Επιδιώκοντας οι άνθρωποι να ανατίθεται η επιλογή των εκάστοτε ηγετών τους στη θεϊκή κρίση, εφεύραν την κλήρωση, η οποία με πειστικό τρόπο πραγμάτωνε το στόχο τους αυτό. Εύκολα μπορούσε να ερμηνευθεί το αποτέλεσμα μιας κλήρωσης για την κατάληψη ενός αξιώματος ως θεϊκή βούληση, πολύ περισσότερο μάλιστα αν αυτό σχετιζόταν με τη θρησκεία. Ο Πλάτων, αν και διαφωνούσε ριζικά με την εφαρμογή της κλήρωσης στη δημόσια ζωή, την προτείνει ωστόσο για τα ιερατικά αξιώματα, υπενθυμίζοντάς μας ίσως και τη ξεχασμένη στα χρόνια του σχέση της με το θείο. «Ως προς τα ιερατικά αξιώματα ας αφήσουμε τον ίδιο το θεό να διαλέξει αυτόν που του αρέσει. H θεϊκή προτίμηση θα φανερωθεί με τον κλήρο». Γι’ αυτό αποκαλεί την κλήρωση «κρίσιν Διός», ενώ τον ίδιο τον κλήρο τον ονομάζει θεό. Οι Ελληνες έξω από τα τείχη της Τροίας προσεύχονταν στο Δία για να μεσολαβήσει ώστε η κλήρωση για την επιλογή του ηγέτη τους, που θα αντιμετώπιζε σε μονομαχία τον «άριστον» Εκτορα, να αναδείξει τον Αίαντα τον Σαλαμίνιο ή έστω τους Διομήδη ή Αγαμέμνονα. Πίστευαν ότι αυτοί μπορούσαν να αντεπεξέλθουν καλύτερα τη δεδομένη χρονική στιγμή στις απαιτήσεις της κρίσιμης αυτής δοκιμασίας. Και ο Δίας εισάκουσε την επιθυμία τους αφού η κλήρωση ανέδειξε τον Αίαντα, την πρώτη τους προτίμηση.
Ωστόσο στην αθηναϊκή δημοκρατία η κλήρωση συνδυαζόταν μερικές φορές και με εκλογή. Είχαμε δηλαδή περιπτώσεις όπου πριν από την επιλογή με κλήρωση ενός προσώπου για κάποιο αξίωμα είχε προηγηθεί προκαταρκτική εκλογή των πιο κατάλληλων, σύμφωνα με τη λαϊκή άποψη, υποψηφίων. Πρόκειται για την «κλήρωσιν εκ προκρίτων». Στον 4ο αι. π.X. ο Ισοκράτης υπενθύμιζε στους Αθηναίους ότι στα παλιά καλά χρόνια το σκάφος της πολιτείας τους κυβερνιόταν από άτομα που δεν είχαν κληρωθεί από όλους ανεξαιρέτως αλλά από υποψηφίους που είχαν εκλεγεί με βάση τα προσόντα και τις ικανότητές τους. Κάτι ανάλογο μπορεί να συμβεί και στις διαδικασίες εκλογής ανώτατων εκκλησιαστικών ηγετών, όπως ήδη προτάθηκε από ιεράρχη. H «θεοκρισία», στην οποία οι υπηρετούντες την εκκλησία εξυπακούεται ότι έχουν τυφλή εμπιστοσύνη, θα αμβλύνει τις μηχανορραφίες, τις ίντριγκες και τους αθέμιτους ανταγωνισμούς που αναπτύσσονται, και μάλιστα όχι και τόσο σπάνια, παραμονές τέτοιων εκλογών.
Ο κ. Μιχάλης A. Τιβέριος είναι καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
