Ο γάλλος φιλόσοφος Michel Foucault πέθανε τον Ιούνιο του 1984, η σκέψη του όμως εξακολουθεί να είναι ζωντανή και σήμερα· ο στοχασμός του είναι επίκαιρος όσο ποτέ άλλοτε. Πολλοί μελετητές του έργου του προσπάθησαν να εξηγήσουν την επικαιρότητα της σκέψης του, αλλά προσέκρουσαν σε ανυπέρβλητα επιστημολογικά εμπόδια, επειδή των ίδιων η σκέψη δεν είναι διαμορφωμένη από το υλικό της σκέψης του Foucault. Για να συλλάβουμε τη διαρκή επικαιρότητα της σκέψης του θα πρέπει να ανατρέξουμε στην ανακατασκευή της θεωρητικής του συνείδησης σε σχέση προς την ιστορική συγκυρία της εποχής του.
Για τον Foucault η εποχή του είναι η νεωτερικότητα. Η διαφοροποιημένη έννοια της νεωτερικότητας αποτελεί τη βάση για να εξηγήσει κανείς την επικαιρότητα της σκέψης του. Πιο συγκεκριμένα η μέθοδος της «αρχαιολογίας» την οποία χρησιμοποίησε για να προσεγγίσει ιστορικές περιόδους του παρελθόντος (π.χ. την αρχαία Ελλάδα ή την κλασική εποχή κ.ά.) αποτέλεσε ταυτόχρονα το μέσο για να καταστεί η φιλοσοφία του η θεωρητική συνείδηση της νεωτερικότητας. Στα πλαίσια λοιπόν του στοχασμού του για την κοινωνική και πολιτική συγκρότηση της νεωτερικότητας αναπτύσσει και το ηθικό του σχέδιο για μια «αισθητική της ύπαρξης», σύμφωνα με το οποίο η ζωή του ανθρώπου μπορεί να οργανωθεί ως έργο τέχνης, σε αντίθεση προς τη δεδομένη πραγματικότητα της οικουμενικής ορθολογικής ηθικής. Για να συλλάβουμε τη διαφορά ανάμεσα σε μια ζωή ως «αισθητική της ύπαρξης» και σε μια ζωή ως τμήμα του οικουμενικού προγράμματος του Διαφωτισμού, θα πρέπει, κατά τον Foucault, «να αντιμετωπίσουμε τη νεωτερικότητα περισσότερο ως στάση παρά ως ιστορική περίοδο». Σε αυτή την περίπτωση η νεωτερικότητα ως στάση προσεγγίζει νοηματικά αυτό που «οι Ελληνες αποκαλούσαν ήθος».
Κατά συνέπεια η διαδεδομένη αντίληψη περί ηθικού βίου του νεωτερικού ανθρώπου στα πλαίσια της πρακτικής εφαρμογής της κατηγορικής προσταγής (Καντ) απορρίπτεται και κερδίζει ολοένα και περισσότερο έδαφος η ιδέα της αισθητικής διαμορφώσεως της ζωής. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η ιδέα αυτή δεν είναι καινούργια· η καταγωγή της ανάγεται στην αρχαιοελληνική «επιμέλεια του εαυτού», εντοπίζεται ως συστατικό στοιχείο της ηθικής θεωρίας των Στωικών, αποτελεί το μορφωτικό ιδεώδες του γερμανικού κλασικισμού και του ρομαντισμού. Οι πραγματολογικές συνθήκες της νεωτερικότητας αποτελούν την ιστορική συγκυρία για την «εφαρμογή» της ιδέας της «αισθητικής της ύπαρξης». Ο Μποντλέρ (Baudelaire) είναι τόσο σύγχρονος όσο και ο Καντ (Kant). Επομένως δεν υφίσταται αποκλειστικά μία και μόνον ηθική οργάνωση του βίου και μάλιστα κατά τα πρότυπα της οικουμενικής διαδικαστικής (τυπικής) ορθολογικότητας. Ο άνθρωπος της νεότερης εποχής (στάσης) μπορεί, έχει τη δυνατότητα, να συγκροτήσει ο ίδιος τον εαυτό του όχι ως έλλογο ηθικό ον, αλλά ως έργο τέχνης.
Σε μια συνέντευξή του στο Μπέρκλεϊ των ΗΠΑ ο Foucault θέτει το ερώτημα: «Δεν θα μπορούσε να γίνει έργο τέχνης η ζωή του καθενός μας; Γιατί να είναι καλλιτεχνικό αντικείμενο η λάμπα ή το σπίτι και όχι η ζωή μας;». Την απάντηση θα δώσει ο ίδιος στην ύστερη φάση του έργου του, όταν θα εξετάσει τις δυνατότητες θετικών διαμεσολαβήσεων ανάμεσα στο άτομο (τις επιθυμίες, τα πάθη του κ.ά.) και στους κοινωνικούς θεσμούς (πολιτική, κράτος, οικονομία, εκπαίδευση). Στην ίδια συνέντευξή του ο Foucault κοιτάζοντας προς τα πίσω, προς το 1968, σημειώνει: «Τότε πιστεύαμε ότι τίποτε δεν μπορούσε να αλλάξει στην ερωτική ή στην οικογενειακή ζωή μας αν δεν καταστρέφαμε την οικονομία ή τη δημοκρατική πολιτική». Στην όψιμη φάση του έργου του έχουν όλα αλλάξει, τουλάχιστον ως προς τις ιστορικές και κοινωνικές δυνατότητες να διαμορφώσει ο ίδιος ο άνθρωπος τον εαυτό του χωρίς να είναι απαραίτητο να καταφεύγει σε καθολικούς κανόνες.
Τίθεται λοιπόν το ερώτημα: Τι είναι τέλος πάντων αυτό το ηθικό πρόγραμμα της «αισθητικής της ύπαρξης»; Κατ’ αρχάς θα πρέπει να τονισθεί ότι η ιδέα αυτή περιλαμβάνει αφενός μεν μια άλλη αντίληψη περί κοινωνικής αλλαγής σε αντιπαράθεση προς την ιδέα του ριζικού μετασχηματισμού των «μεγάλων αφηγήσεων», αφετέρου δε έναν νέο τύπο εξατομίκευσης, ο οποίος δεν ανάγεται στο καθολικό υποκείμενο, αλλά στο συγκεκριμένο ιστορικό άτομο. Επιπλέον η ιδέα της αισθητικής διαμορφώσεως της ζωής μας, από νοηματικής απόψεως, διατυπώνεται ως ιδέα μιας συγκεκριμένης αισθητικής ορθολογικότητας σε αντιπαράθεση προς την αφηρημένη ηθική ορθολογικότητα. Κατά τον Μποντλέρ, στον οποίο αναφέρεται εξαντλητικά ο Foucault, «ο μοντέρνος άνθρωπος προσπαθεί να επινοήσει τον εαυτό του». Η «αισθητική της ύπαρξης» παρέχει τη δυνατότητα στον ιστορικό άνθρωπο να διαμορφώσει με τον εαυτό του μια σχέση η οποία συνδέεται άμεσα (χωρίς τις διαμεσολαβήσεις του ηθικού καθήκοντος ή του γενικού κανόνα) με μια δημιουργική δραστηριότητα.
Στη βάση του ηθικού πράττειν δεν βρίσκεται η υπαγωγή στον ηθικό κανόνα, αλλά η επινόηση μιας κριτικής ικανότητας, η οποία είναι σε θέση κάθε φορά να διαμορφώνει το αισθητικό στυλ του ατόμου. Η επινόηση του εαυτού είναι ο ύψιστος στόχος των κοινωνικών πρακτικών της «αισθητικής της ύπαρξης». Κάτι τέτοιο, κατά τον Foucault, δεν αποτελεί ορθολογική εξαγγελία, αλλά μια κανονιστική πραγματικότητα για τον μοντέρνο άνθρωπο, ο οποίος με τη ζωή του προσπαθεί να απαντήσει στα ερωτήματα του τύπου: Πώς μπορώ να συγκροτήσω τον εαυτό μου ως υποκείμενο της ηθικής; Πώς μπορώ να αναγνωρίσω τον εαυτό μου ως εαυτό; Το μέγιστο διαφωτιστικό επίτευγμα αυτού του ηθικού προγράμματος έγκειται στην ιστορική δυνατότητα του μοντέρνου ανθρώπου «να απελευθερώνεται μέσα στο δικό του εγώ» και όχι μέσω των διαμεσολαβήσεων με τα επιμέρους κοινωνικά συστήματα (π.χ. πολιτική, οικονομία κ.ά.).
Καθίσταται σαφές ότι ο Foucault με την ιδέα του για μια «αισθητική της ύπαρξης» όχι μόνον διατυπώνει ένα ολοκληρωμένο ηθικό πρόγραμμα, αλλά ταυτόχρονα διευρύνει την έννοια της νεωτερικότητας, η οποία έχει συνδεθεί με την εφαρμογή του γενικού (είτε στο επίπεδο της γνώσης είτε στο επίπεδο της ηθικής). Η στροφή προς τους δρόμους της αισθητικής ορθολογικότητας εγγυάται την επεξεργασία ενός τύπου σχέσεων του ανθρώπου προς τον εαυτό του που έχουν αισθητικό περιεχόμενο, ενώ ταυτόχρονα καθιστούν τον ίδιο τον άνθρωπο μια κατ’ εξοχήν ιστορική στιγμή αντιστάσεως απέναντι στον καταναγκαστικό χαρακτήρα των κοινωνικών θεσμών και συστημάτων. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι ο Foucault με την ίδια τη ζωή του υπήρξε υπερασπιστής του ηθικού προγράμματος της αισθητικής διαμορφώσεως της ζωής μας.
Ο κ. Θεόδωρος Γεωργίου είναι συγγραφέας.
