Το 1986 ξέσπασε στη Γερμανία η περιώνυμη «διένεξη των ιστορικών» με θέμα τον χαρακτήρα του ναζισμού και του σταλινισμού. Τα καθεστώτα του κομμουνισμού τότε βάδιζαν προς το ιστορικό τους τέλος, που επήλθε κατά το επαναστατικό έτος – τομή του 1989. Εκτοτε οι συζητήσεις και οι θεωρητικοί απολογισμοί για τους ολοκληρωτισμούς του 20ού αιώνα βρίσκονται στην ημερησία διάταξη των φιλοσοφικών και πολιτικών διαλόγων. Κανένας δεν μπορεί να προεξοφλήσει εκ των προτέρων τα συμπεράσματα αυτών των συζητήσεων που μόλις τώρα ξεκίνησαν. «Τι ήταν επιτέλους ο κομμουνισμός» είναι ένα ερώτημα που τίθεται από πολλές πλευρές και η απάντηση στο ερώτημα αυτό μπορεί να δοθεί μόνο αν και εφόσον ξεπερασθούν οι κληρονομικές θεωρητικές και πολιτικές αντιθέσεις.
Υπάρχει «κόκκινο ολοκαύτωμα»; είναι το κύριο ερώτημα που θέτει το βιβλίο «Η Μαύρη Βίβλος του κομμουνισμού» (εκδόσεις Robert Luffont, Paris, 1997) που κυκλοφόρησε προσφάτως στα γαλλικά. Πρόκειται για συλλογικό έργο γάλλων ιστορικών οι οποίοι μετά το άνοιγμα των αρχείων της Σοβιετικής Ενωσης επιχειρούν να τεκμηριώσουν από τη σκοπιά της ιστορικής επιστήμης «το έγκλημα, την τρομοκρατία και την καταπίεση» του κομμουνισμού (αυτός είναι ο υπότιτλος του συλλογικού έργου). «Το Βήμα» σε δύο συνεχείς εκδόσεις του έχει ασχοληθεί αναλυτικά με το θέμα. Εδώ δεν μας ενδιαφέρουν οι διαμάχες μεταξύ των συγγραφέων του συλλογικού τόμου που διεξάγονται τώρα στο επίπεδο της πολιτικής δημοσιότητας. Ούτε αν οι απόψεις του επιμελητή της έκδοσης Stephane Courtois είναι περισσότερο ή λιγότερο ιδεολογικές. Εξάλλου δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι η Ιστορία ως επιστήμη ακροβατεί ακόμη μεταξύ ιδεολογικής στράτευσης και επιστημονικής ουδετερότητας. Εκείνο που έχει σημασία δεν είναι η επιστημονική αποτίμηση του κομμουνισμού αλλά η «συνειδησιακή» του αποδοχή στις σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες.
Με αφορμή το υπό συζήτηση βιβλίο ετέθη στα πλαίσια της κοινοβουλευτικής διαδικασίας ερώτημα στον γάλλο πρωθυπουργό Jospin για τη γνώμη του για το βιβλίο. Στις 12 Νοεμβρίου ο Jospin απάντησε στο κοινοβούλιο: «Η επανάσταση του 1917 ανήκει στα μεγάλα γεγονότα του αιώνα μας… Είμαι υπερήφανος που ο κομμουνισμός εκπροσωπείται στην κυβέρνησή μου». Εννοείται πως καταδίκασε τα στρατόπεδα των Gulag και τις τρομοκρατικές πράξεις του κομμουνισμού. Οι φράσεις του όμως στο γαλλικό κοινοβούλιο συμπυκνώνουν την πολιτική και θεωρητική συνείδηση της εποχής μας για τον κομμουνισμό. Είναι αναμφίσβητο γεγονός ότι η γαλλική πολιτική και πνευματική δημοσιότητα αισθανόταν πάντοτε κοντά στον μαρξισμό και στον κομμουνισμό, σε αντίθεση προς τη γερμανική πολιτική σκηνή και κοινή γνώμη που έβλεπε στον κομμουνισμό έναν «εσωτερικό εχθρό». Εχει κυλήσει νερό στο ποτάμι της Ιστορίας και σήμερα κανένας δεν μπορεί να υποκρίνεται μπροστά στις τελεσίδικες αποφάσεις της Ιστορίας.
Ο Παναγιώτης Κονδύλης στο βιβλίο του «Πλανητική πολιτική μετά τον Ψυχρό Πόλεμο» (εκδόσεις Θεμέλιο), στο κεφάλαιο «Τι ήταν ο κομμουνισμός» (σελ. 133-150), επισημαίνει: «Ο κομμουνισμός μπορούσε να είναι πλανητικό κίνημα και να απαιτεί τη συμμετοχή όλων των εθνών στο πλανητικό γίγνεσθαι επειδή το κοινωνικό του προσχέδιο είχε αξιώσεις οικουμενικής εφαρμογής». Ποιοι όμως είναι οι πραγματολογικοί εκείνοι παράγοντες που οδήγησαν στην κομμουνιστική τρομοκρατία και στα εγκλήματα εν ονόματι της κοινωνικής ισότητας; Οι γάλλοι ιστορικοί στο σημείο αυτό διαφοροποιούνται. Οι Jean – Louis Margolin και Nicolas Werth υπερασπίζονται τη διαφοροποιημένη «εφαρμογή» του κομμουνισμού ως συστήματος από χώρα σε χώρα, από κοινωνία σε κοινωνία, ενώ ο Stephane Courtois επεξεργάστηκε ένα, υποτίθεται, ολοκληρωμένο πολιτικό και κοινωνικό πρόγραμμα περί κομμουνισμού. Οι απόψεις του Courtois πλησιάζουν τις θέσεις του γερμανού ιστορικού Ernst Nolte, ο οποίος υποστηρίζει ότι ο ναζισμός γεννήθηκε ως ιστορική αντίδραση στο ιστορικό κίνημα του μπολσεβικισμού. Οταν ρωτήθηκε ο Courtois αν οι απόψεις του μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τον Le Pen για να θεμελιώσει ο τελευταίος το αίτημά του για μια «δίκη της Νυρεμβέργης» για τα εγκλήματα του κομμουνισμού, απάντησε ότι «θα έπρεπε η Αριστερά να είχε ξεκινήσει πολύ νωρίτερα την επεξεργασία του παρελθόντος (πριν από τριάντα ή σαράντα χρόνια) για να μην μπορεί ο Le Pen να κάνει ιδεολογική χρήση των θεωρητικών συμπερασμάτων» του βιβλίου το οποίο επιμελήθηκε.
Καταλαβαίνει κανείς ότι μόλις έχουν ανοίξει οι ασκοί του Αιόλου. Ο 20ός αιώνας τελειώνει και αφήνει μια γεύση πίκρας στα χείλη μας. Η φιλελεύθερη δημοκρατική οργάνωση της μοντέρνας κοινωνίας μόλις τώρα γίνεται συνείδηση και πραγματικότητα για εκατομμύρια ανθρώπους. Τελικά, πόσα εκατομμύρια ήσαν τα θύματα του κομμουνισμού: ογδοήκοντα πέντε ως εκατό λένε οι συγγραφείς του τόμου. Ο ναζισμός, αντιτείνει ο Courtois, είχε 25 εκατομμύρια θύματα. Οι ανθρώπινες ζωές στη ζυγαριά της Ιστορίας! Και όμως τα πράγματα δεν είναι έτσι. Δεν είναι δυνατόν να επιμένει κανείς να συγκρίνει ολοκληρωτικά καθεστώτα με διαφορετικούς πολιτικούς και κοινωνικούς προσανατολισμούς. Εδώ θα πρέπει να σημειώσει κανείς ότι το βιβλίο του γάλλου ιστορικού Francois Furet με τον τίτλο «Το τέλος της αυταπάτης» προετοίμασε το έδαφος για τη «διένεξη των ιστορικών» υπό τη γαλλική εκδοχή της. Στο βιβλίο αυτό ο Furet υποστήριξε την άποψη ότι η ήττα του σταλινισμού δεν οφείλεται στην υπεροχή των ιδεών της δημοκρατίας και του φιλελευθερισμού αλλά σε μια πολιτικο-στρατιωτική συμμαχία εθνών και κρατών που πολέμησε εναντίον του. Καταλαβαίνει κανείς ότι τα πολιτικά και θεωρητικά μέτωπα βρίσκονται υπό διαμόρφωση.
Οταν πολύ νωρίς ο Walter Benjamin (η μεγάλη αυτή μορφή του 20ού αιώνα), το 1924, μιλούσε για ένα κήτος που έβγαινε από τον ωκεανό της Ιστορίας και εννοούσε τον σταλινισμό, κανένας δεν τον άκουγε. Σήμερα στις συνθήκες του πολιτικού απολογισμού των ολοκληρωτισμών του 20ού αιώνα έχουμε πολλά να μάθουμε από τον δάσκαλό μας, τον Benjamin. Το πρόβλημα δεν είναι η πολιτική συγγένεια ναζισμού και κομμουνισμού (Ernst Nolte) ούτε η διαφοροποίηση της «εφαρμογής» του κομμουνισμού (γάλλοι ιστορικοί)· το πρόβλημα είναι ότι μόλις τώρα αρχίζει η θεωρητική και συνειδησιακή ανασυγκρότηση της ιστορικής εμπειρίας του κομμουνισμού. Εμείς οι άνθρωποι δημιουργήσαμε τον κομμουνισμό· εμείς οι άνθρωποι αναζητούμε ιστορικές μεθόδους πολιτικής ολοκλήρωσης. Οι πραγματολογικές συνθήκες της φιλελεύθερης πολιτικής δημοκρατίας αποτελούν τον ιστορικό τόπο για να φθάσουμε στην ολοκλήρωση των ατομικών και συλλογικών ταυτοτήτων. Η «αυταπάτη» του κομμουνισμού τέλειωσε και μαζί της κατέρρευσαν οι «μεγάλες αφηγήσεις» (Lyotard). Ζούμε στην ιστορική στιγμή της αρχικής αφετηρίας και όλα τα ενδεχόμενα είναι ανοικτά.
Ο κ. Θεόδωρος Γεωργίου είναι συγγραφέας.
