«Θα μπορέσει ποτέ ο σημερινός άνθρωπος να ακούσει τις ιαχές του πολέμου, την κλαγγή των όπλων που απορρόφησε η γη, τις φωνές, τους ήχους και τις μουσικές, το σύρσιμο πάνω στο πατημένο χώμα των βημάτων όλων αυτών που έζησαν πριν από αιώνες σε αυτά τα ίδια χώματα; Και ακόμη περισσότερο, θα μπορέσει ποτέ να φθάσει πιο βαθιά ως τη σκέψη τους;».
Ηταν ένα πρωινό, καιρό πριν, και στο καλά προστατευμένο γραφείο, όπου μετά βίας έφθανε ο θόρυβος της Βασιλίσσης Σοφίας, ανάμεσα στα βιβλία και στα σχέδια, τα τηλέφωνα που χτυπούσαν και τους συνεργάτες που περίμεναν υπομονετικά, καθισμένοι στις πολυθρόνες μπροστά σε ένα φλιτζάνι καφέ, η συζήτηση έμοιαζε να έχει απογειωθεί και η σκέψη ταξιδεύοντας μίλια μακριά τραβούσε κατά τον Νοτιά για να σταθεί στο κέντρο του πελάγους: στην Κρήτη. Για τον κ. Νίκο Σταμπολίδη, αρχαιολόγο, καθηγητή του Πανεπιστημίου Κρήτης και διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης της Αθήνας, άνθρωπο που διακατέχεται από το πάθος της έρευνας αλλά και της διδασκαλίας, οι αποστάσεις, χρονικές και χιλιομετρικές, είχαν εκμηδενιστεί. Εκείνος βρισκόταν στην Ελεύθερνα. Σε έναν τόπο που έχει την τύχη να ανασκάπτει εδώ και χρόνια, από το 1985, για να βρεθεί από την πρώτη στιγμή στο σημαντικότερο για τους αρχαιολόγους τμήμα μιας αρχαίας πόλης, το νεκροταφείο της. Και ήδη εδώ και λίγο καιρό μπροστά σε ένα νέο, ιδιαίτερα σημαντικό, εύρημα: έναν μεγάλο τύμβο με πέτρες και όστρακα που κρύβει στον πυρήνα του πλήθος ταφικές πυρές του 8ου και του 7ου αιώνα π.Χ.
Για όποιον έμαθε να αναζητεί το παρελθόν, συνδέοντας μέσα από τα σπαράγματα μιας ανασκαφής την ιστορία αυτού του τόπου με τις μικρές και μεγάλες ιστορίες των ανθρώπων του, το όνειρο ότι θα μπορούσε να φθάσει τόσο κοντά, ώστε να νιώσει τους κτύπους μιας άλλης ζωής, πριν από δύο και τρεις χιλιετίες, είναι το ουτοπιστικό πλην διαρκές ζητούμενο. Και αυτό το εύρημα έρχεται να ανοίξει ένα νέο μεγάλο κεφάλαιο στην ανασκαφή της αρχαίας Ελεύθερνας. Στα 15 τετραγωνικά μέτρα του τύμβου ο αρχαιολόγος αναζητεί απαντήσεις και ερμηνείες σε ερωτήματα που έχουν δημιουργηθεί πριν από καιρό. Και αν ακόμη αυτές δεν δοθούν ή αν, το σύνηθες, δημιουργηθούν νέα, πάλι κερδισμένος είναι.
«Εδώ μάλιστα στην Ελεύθερνα ίσως έχουμε για πρώτη φορά στην ιστορία το μνημείο του άγνωστου στρατιώτη» λέει ο κ. Νίκος Σταμπολίδης, αφήνοντας ωστόσο για το μέλλον τις περισσότερες λεπτομέρειες, όταν η έρευνα και η μελέτη θα έχουν ολοκληρωθεί και η θεωρία θα είναι δυνατόν να τεκμηριωθεί.
Προς το παρόν, και ενώ η ανασκαφή προχωρεί, προέχει η ένταξη του τύμβου στο επιτόπιο μουσείο, η δημιουργία του οποίου έχει εγκριθεί ήδη από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, προκειμένου να στεγάσει ένα τμήμα της νεκρόπολης που έχει αποκαλυφθεί από την αρχαιολογική έρευνα.
Μία από τις σημαντικότερες πόλεις της Κρήτης σε όλη την αρχαιότητα με εντυπωσιακά αδιατάρακτη την ανθρώπινη παρουσία, η οποία καταγράφεται διαχρονικά από την πρωτομινωική περίοδο (3000 π.Χ.) ως την υστερομινωική (δεύτερο μισό της δεύτερης χιλιετίας π.Χ.) και από εκεί στην πρωτογεωμετρική ως και την παλαιοχριστιανική-πρωτοβυζαντινή, η Ελεύθερνα, γνωστή ήδη από την Αναγέννηση στους περιηγητές και αργότερα στους πρώτους αρχαιολόγους (Εβανς και Πέιν), οι οποίοι όμως ουδέποτε την ανέσκαψαν, βρίσκεται σε ένα τοπίο μοναδικού φυσικού κάλλους.
Στις υπώρειες του Ψηλορείτη, σε υψόμετρο περίπου 400 μέτρα και σε απόσταση 25 χλμ. από το Ρέθυμνο, καταλαμβάνει μια έκταση εκατοντάδων στρεμμάτων, κατάφυτη σήμερα από ελιές, αμπέλια, πρίνους και κυπαρίσσια. Μια θέση στρατηγική ωστόσο κατά την αρχαιότητα, ένας κόμβος που ήλεγχε τις προσβάσεις του οδικού άξονα από την Ανατολή (Κνωσό) προς τη Δύση (Κυδωνία – Χανιά), καθώς και από τον Βορρά (Κρητικό πέλαγος, Πάνορμο) προς τον Νότο (Σύβριτος, κοιλάδα Αμαρίου). Είχε ακρόπολη και τείχη, είχε το λατομείο της και καθώς όλα δείχνουν διαφέντευε στη θάλασσα με τον στόλο της, εμπορικό, πειρατικό ή και τα δύο μαζί.
«Η ιστορία της αυγής του ελληνικού πολιτισμού, δηλαδή της μεταμινωικής εποχής, είναι η Ελεύθερνα» λέει ο κ. Νίκος Σταμπολίδης. «Είναι η αυγή του δωρικού στοιχείου ή των αμαλγαμάτων της Κρήτης δωρικών, μυκηναϊκών και μινωικών και για μας σήμερα είναι το αντίβαρο της Κνωσού και της μονομέρειας του μινωικού παρελθόντος της Κρήτης».
Η χρονική αλληλουχία
Τα μεγάλα πετρόχτιστα άνδηρα, ύψους ως και τριών μέτρων στα οποία ήταν φυτεμένα αμπέλια, αλλά και το μαύρο χώμα το οποίο στη γλώσσα της ανασκαφής δύο ερμηνείες μπορεί να έχει, την πυρκαϊά δηλαδή ή την καύση νεκρών ήταν τα στοιχεία που οδήγησαν τον κ. Σταμπολίδη στην επιλογή του συγκεκριμένου σημείου από όλον τον χώρο που είχε στη διάθεσή του για την ανασκαφή. Και δικαιώθηκε. «Τον πρώτο κιόλας χρόνο» λέει ο ίδιος «και στα πρώτα σκάμματα σε βάθος μόλις 10 εκατοστών από την επιφάνεια του εδάφους βρέθηκαν τα πάντα: οι πυρές και τα αποτεφρωτήρια, σε μια χρονική αλληλουχία που αρχίζει από τον 9ο αιώνα π.Χ. και είναι σαφές ότι θα έφθανε ως τα ελληνιστικά χρόνια, αν η σύγχρονη καλλιέργεια δεν είχε διαταράξει τα ανώτερα στρώματα, έτσι που εμείς σήμερα να φθάνουμε μόνο ως τα αρχαϊκά».
Ενα διαχρονικό σύνολο
Περί το ένα στρέμμα από αυτή τη νεκρόπολη, της Ορθής Πέτρας όπως πολύ μεταγενέστερα ονομάστηκε η περιοχή, και περί τα έξι στρέμματα από την αρχαία Ελεύθερνα με τους δρόμους, τα σπίτια της και τις αλλεπάλληλες καταστροφές της, όπως αυτή του 67 π.Χ. όταν την ισοπέδωσε ο Καικίλιος Μέτελλος, για να την ξαναχτίσει το 30 π.Χ. ο Αύγουστος και να ζήσει ως τα παλαιοχριστιανικά χρόνια, έχει ανασκάψει σε αυτό το διάστημα ο κ. Σταμπολίδης. Εκατοντάδες αντικείμενα από πέτρα και μέταλλο (χρυσό, άργυρο, χαλκό και σίδηρο), πολύτιμες ύλες (ελεφαντόδοντο, φαγεντιανή και γυαλί), αρχιτεκτονικά μέλη, ειδώλια, αγάλματα, αγγεία, όπλα, εργαλεία και επιγραφές έχουν έρθει στο φως συγκροτώντας «ένα μοναδικό, διαχρονικό σύνολο υψηλής τεχνολογίας και ιστορικής μαρτυρίας», όπως το χαρακτηρίζει ο ίδιος.
Πρόκειται για ευρήματα πολλαπλώς χρήσιμα για την έρευνα, πολιτισμική, κοινωνική και ανθρωπολογική, καθώς τα περισσότερα εξ αυτών είναι κτερίσματα που προήλθαν από τη νεκρόπολη.
Τα χρυσά σκουλαρίκια και τα άλλα κοσμήματα μιας επταετούς παιδίσκης φανερώνουν την αριστοκρατική καταγωγή της, η «πριγκίπισσα» ονομάστηκε έτσι λόγω του περιδεραίου της από ορεία κρύσταλλο και χρυσό φαίνεται ότι πέθανε στα 19 της χρόνια πάνω στη γέννα, αφού διασώθηκε από την πυρά ένα τμήμα του κρανίου του εμβρύου, ενώ τα οστά κάποιων πολεμιστών αποδεικνύουν ότι ήταν ιππείς.
«Πολλές φορές είναι δραματική η ένταση, όταν επάνω στο οστό που έχει απομείνει από την καύση υπάρχει και η αιχμή του δόρατος που είχε χρησιμοποιήσει ο πολεμιστής όσο ήταν στη ζωή» λέει ο κ. Σταμπολίδης. Και κάποιες άλλες φορές απλά ευρήματα, όπως σταφύλια που προσφέρθηκαν στον νεκρό μαζί με τα πολύτιμα κτερίσματα, δείχνουν την εποχή που έφυγε από τη ζωή.
Το επιτόπιο μουσείο
Ολα βρίσκονται αυτή τη στιγμή στις αποθήκες. Θα μπορούσαν όμως να στηρίξουν ένα ολόκληρο μουσείο. Επί του παρόντος μόνο ο ανασκαμμένος χώρος της νεκρόπολης πρόκειται να στεγαστεί στην επιτόπια μουσειακή κατασκευή, η οποία περιλαμβάνει ένα αποτεφρωτήριο που λειτούργησε για 150 χρόνια, δίπλα του τον τάφο που έδωσε 100-120 καύσεις, ακόμη 30 πυθοταφές, περί τις 40 μεμονωμένες καύσεις και βέβαια ταφικούς περιβόλους και αριστοκρατικά, ταφικά οικοδομήματα. Σε σχέδια του αρχιτέκτονα κ. Δημήτρη Κουτσογιάννη και ενταγμένο στο φυσικό περιβάλλον, το επιτόπιο μουσείο υλοποιεί ένα πρόγραμμα πολλαπλής ανάδειξης αλλά και ανάγνωσης του αρχαιολογικού χώρου. «Η αναπαράσταση των ταφικών εθίμων, τα επεξηγηματικά κείμενα και η εικονική πραγματικότητα είναι τα μέσα που θα χρησιμοποιηθούν για την πληροφόρηση του επισκέπτη» λέει ο κ. Νίκος Σταμπολίδης, επιμένοντας στη δημιουργία ενός μουσείου χωρίς στατική μορφή. Ο προϋπολογισμός του είναι 150 εκατ. δρχ., τα οποία θα καλυφθούν από το ΚΠΣ-3, ενώ αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου προγράμματος ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου με εκτεταμένη διαμόρφωσή του, το κόστος της οποίας θα ανέλθει σε 200 εκατ. δρχ.
«Οι ταφικές πυρές και τα μνημεία της νεκρόπολης της Ορθής Πέτρας ουσιαστικά εικονογραφούν τους στίχους της «Ιλιάδας» του Ομήρου, όταν μιλάει για τα λευκά οστά που διάλεγαν, «οστέα δε λευκά άλεγον», προκειμένου να τα πλύνουν με κρασί και να τα τοποθετήσουν σε χάλκινους λέβητες ή σε μεγάλα αγγεία μαζί με τα κτερίσματα» λέει ο κ. Νίκος Σταμπολίδης. Και αυτή η επαφή με την ιστορία είναι τελικά η καλύτερη ανταμοιβή για έναν άνθρωπο που ανασκάπτει το παρελθόν.
