Ας εγκαταλείψουμε για λίγο το σημερινό ζοφερό τοπίο και ας ζήσουμε μια Φανταστική περιπέτεια (Κέδρος, 2012, α΄ έκδ. 1985) διά χειρός Αλέξανδρου Κοτζιά. Ας αφήσουμε το κρίσιμο παρόν για μια περίοδο όπου η έννοια της κρίσης ήταν καταδικασμένη, υποτίθεται, στο ευρύχωρο χρονοντούλαπο της ιστορίας. Ας επιστρέψουμε σε μια πιο άδολη εποχή, όπου οι προεκλογικές συγκεντρώσεις ήταν ένα είδος βραδινής εξόδου με απαραίτητο αξεσουάρ το πλαστικό σημαιάκι. Ας δούμε τη δεκαετία του ’80 μέσα από τα μάτια του Αλέξανδρου Καπάνταη, δημόσιου υπάλληλου, λογοτέχνη, πνευματικού γίγαντα.

Ο Αλέξανδρος Καπάνταης αποτελεί προσωποποίηση της διάσημης στα ‘80s ρήσης του Γιάννη Τσαρούχη «στην Ελλάδα είσαι ό,τι δηλώσεις». Ευέλικτος, επιτήδειος, ευλύγιστος και προσαρμοστικός, περνά χωρίς δυσκολία από τον Εμφύλιο, τη δικτατορία, τη Μεταπολίτευση, την Αλλαγή, δηλώνοντας ακριβώς κάθε φορά αυτά που οι κρατούντες περιμένουν να ακούσουν. Ως λογοτέχνης, θα μπορούσε κανείς να πει ότι επιτυγχάνει τον εκάστοτε σκοπό του χάρη στον άψογο χειρισμό του λόγου – όμως όχι, οι λέξεις του Καπάνταη είναι συναθροίσεις κοινοτοπιών. Η επιτυχία του οφείλεται στην προσεκτική αντιγραφή προγενέστερων μεθόδων (ο επιστολικός «τυφλοσούρτης» που ξεσηκώνει από έναν άλλο κομπορρήμονα συγγραφέα), την εκμετάλλευση των μηχανισμών (αδελφοτήτων, ακαδημιών, υπουργείων) και την προσφυγή σε μια δεξαμενή εικόνων ή αξιών με κοινό υπόβαθρο στην ιδεολογική σκευή δεξιάς και αριστεράς («πέντε τραγωδίες με πάθη ρωμέϊκα, μοσκοβολάει το θυμάρι» βρίσκονται σε περίοπτη θέση μεταξύ των έργων του).

Οπωσδήποτε, έννοιες και πρόσωπα προορίζονται για αποκλειστικά εργαλειακή χρήση. Η αδόκιμη συσσώρευση τσιτάτων και κλισέ σε μια ραδιοφωνική εκπομπή αποσκοπεί στην ένταξη στο πολιτικό κάδρο της εποχής, ο καταγγελτικός λόγος ενώπιον του προϊσταμένου του υπουργού στοχεύει στην εκχώρηση μιας απόσπασης συνεργάτη, η αποδοχή της ασυναρτησίας του γενικού διευθυντή είναι το τίμημα μιας δίωρης άδειας. Λογοτέχνες, κριτικοί, συνθέτες αξίζουν μόνο εφόσον προωθούν το μεγαλείο του, διαφορετικά λογίζονται ως «καθάρματα». Νεαρές, ευειδείς γυναίκες γίνονται αποδεκτές στο βαθμό που θεωρούνται σεξουαλικά προσεγγίσιμες. Φίλοι και συγγενείς αποτελούν περισσότερο αναπαραστάσεις ανθρώπων παρά όντα με σάρκα και οστά.

Είναι μέτρο της αξίας του κειμένου του Κοτζιά ότι γράφοντας μια πολιτικοκοινωνική σάτιρα των ημερών του, κατεξοχήν είδος με ημερομηνία λήξης, διέβλεψε εξελίξεις στο επίπεδο μιας μακρότερης διάρκειας – τον ιδεολογικό συγκρητισμό μιας αναδυόμενης μικρομεσαίας τάξης ή την ανεπάρκεια των θεσμών που παρέμεναν ηθελημένα ελλειμματικοί: στο πρόσωπο του Καπάνταη απεικονίζονται όσοι ελίχθηκαν επιδέξια μέσα από τις πολλαπλές ρωγμές τους για να κόψουν δρόμο στην κοινωνική πυραμίδα. Εγγράφοντας τις αξίες μιας συντηρητικής υπαίθρου στην ανοικτή οπτική του αστικού ιστού, διαμόρφωσαν το εύκαμπτο ιδεολογικό και πολιτισμικό υβρίδιο όπου βρήκε εύφορο έδαφος ανάπτυξης το lifestyle των επόμενων δεκαετιών. Το μεταλλαγμένο ιδεώδες που προέκυψε δεν ήταν τελικά προοδευτικό ή συντηρητικό, ήταν η ευελιξία της καπατσοσύνης.