«Ο τουρισμός πρέπει να έχει αειφόρο ανάπτυξη»

«Ο τουρισμός μπορεί να είναι η βασική δραστηριότητα, αλλά θα πρέπει και οι άλλοι κλάδοι να αναπτύσσονται παράλληλα με τον τουρισμό για να τον τροφοδοτούν» λέει ο Μιλτιάδης Λογοθέτης, πολιτικός επιστήμονας, εμπειρογνώμονας σε θέματα τουρισμού και περιφερειακής ανάπτυξης, αλλά και συγγραφέας ιστορικών βιβλίων. «Τα Δωδεκάνησα δεν μπορούν πλέον να υποκαταστήσουν τον τουρισμό και να δημιουργήσουν μια οικονομία που να στηρίζεται στη γεωργία και στη βιομηχανία. Τα μικρά νησιά θα είχαν χαθεί αν δεν υπήρχε ο τουρισμός» αναφέρει στη συνέντευξή μας.

Ο κ. Λογοθέτης σπούδασε Πολιτικές και Οικονομικές Επιστήμες και ειδικεύθηκε με μεταπτυχιακές σπουδές στην περιφερειακή ανάπτυξη, στην έρευνα αγοράς και στην οικονομία και στο δίκαιο του τουρισμού. Εχει γράψει δεκάδες βιβλία οικονομικού, τουριστικού και ιστορικού περιεχομένου. Εργα του έχουν βραβευθεί από την Ακαδημία Αθηνών, την Εθνική Τράπεζα, την Εμπορική Τράπεζα και από επιστημονικά ιδρύματα. Εχει τιμηθεί με πολλές διακρίσεις για την επιστημονική και συγγραφική του προσφορά. Τον ρωτήσαμε για την οικονομική κατάσταση που επικρατούσε στα Δωδεκάνησα και ιδιαίτερα στο νησί μας, τη Ρόδο. Και ιδού τι απάντησε.

Σε ποιους τομείς παραγωγής στηρίχθηκε η οικονομία της Ρόδου πριν από την Ενσωμάτωση (1948) και μετά;

«Η μορφή της οικονομίας της Δωδεκανήσου πριν από την απελευθέρωση ήταν γεωργική, αλιευτική και ναυτική, δηλαδή η τότε οικονομία στηρίχθηκε στον πρωτογενή τομέα παραγωγής. Γεωργικά νησιά ήταν η Ρόδος, η Κως, η Τήλος, η Νίσυρος και η Αστυπάλαια. Οι οικισμοί στα νησιά αυτά είναι δομημένοι με τέτοιον τρόπο ώστε να εξυπηρετούν τις ανάγκες της γεωργίας και της κτηνοτροφίας. Η Ρόδος είχε τόσο μεγάλη παραγωγή σε σημείο που τα προϊόντα που παρήγε έφταναν στον Πειραιά και τα πουλούσαν. Υπήρχε και μια άλλη τάξη νησιών, τα ναυτικά νησιά. Τα νησιά αυτά ήταν η Σύμη, η Κάλυμνος, η Χάλκη και το Καστελλόριζο και είχαν μεγάλη παράδοση στη σπογγαλιεία (αλιεία των σφουγγαριών). Η σπογγαλιεία ήταν η πιο βασική οικονομική δραστηριότητα στα προπολεμικά χρόνια, με τη Δωδεκάνησο ως πρώτη παραγωγική περιοχή σφουγγαριών. Η δραστηριότητα έφερε μεγάλο πλούτο στα νησιά αυτά. Ο πλούτος αυτός φαίνεται στα σπίτια των νησιών αυτών, είναι σπίτια νεοκλασικά με κεραμίδια και μαρμάρινες επενδύσεις. Αυτή ήταν η προπολεμική εικόνα.

Τα πρώτα χρόνια μετά τον πόλεμο συνεχίστηκε αυτή η μορφή της οικονομίας, δηλαδή η σπογγαλιεία, η αλιεία και από την άλλη η γεωργία και η κτηνοτροφία. Ωστόσο, λόγω των τουριστικών υποδομών που είχαν αφήσει οι Ιταλοί, η οικονομία της Ρόδου άρχισε να μεταβάλλεται σταδιακά. Η Ρόδος ήταν το σπουδαιότερο επίτευγμα των Ιταλών στην Ελλάδα, καθώς ήθελαν να εκμεταλλευτούν όλες τις φυσικές ομορφιές που είχε το νησί να προσφέρει. Ετσι έκαναν κάποια σημαντικά έργα, τα οποία όταν έφτασε το ελληνικό κράτος ήθελε να τα αξιοποιήσει. Το κράτος έδωσε ένα μεγάλο ποσό χρημάτων με το οποίο δημιούργησε το λιμάνι, το αεροδρόμιο, όπως και τα πρώτα ξενοδοχεία, που βρίσκονταν αρχικά μέσα στην πόλη, άλλα με την πάροδο του χρόνου απλώθηκαν και σε άλλες περιοχές όπως η Ιξιά και το Φαληράκι. Σήμερα η Ρόδος θεωρείται ένα από τα πιο ανεπτυγμένα τουριστικά θέρετρα. Από την άλλη, αυτή η ανάπτυξη του τριτογενούς τομέα παραγωγής λειτούργησε σε βάρος άλλων δραστηριοτήτων και ειδικότερα στην ανάπτυξη του πρωτογενούς και δευτερογενούς τομέα παραγωγής».

Ποιες βιοτεχνίες έκλεισαν τις προηγούμενες δεκαετίες;

«Η ανάπτυξη του τουρισμού δυστυχώς λειτουργεί εις βάρος των άλλων δραστηριοτήτων. Δηλαδή έπληξε αρχικά τη γεωργία, οι αγρότες προτιμούσαν να γίνουν ξενοδοχοϋπάλληλοι παρά να τρέχουν μες στα χωράφια και στις λάσπες. Ο νέος εγκατέλειπε το χωράφι του πατέρα του και πήγαινε να γίνει γκαρσόνι. Αυτό συνέβη και με τις άλλες δραστηριότητες, όπως για παράδειγμα με τη βιοτεχνία. Η Ρόδος είχε μια σειρά από πάρα πολύ αξιόλογες βιοτεχνίες, παραδείγματος χάριν τα χαλιά (τα ταπέτα). Από την περίοδο της Ιταλοκρατίας είχε αναπτυχθεί, αλλά και πιο παλιά, από κάτι Αρμένηδες που βρέθηκαν στη Ρόδο και έκαναν τα πρώτα ταπητουργεία. Υπάρχει μια περιοχή που λέγεται Κόβα, αυτή η περιοχή ονομάζεται έτσι γιατί αυτό ήταν το όνομα ενός Γάλλου ο οποίος είχε ιδρύσει τα πρώτα ταπητουργεία στην περιοχή αυτή. Οι Ιταλοί έκαναν τάπητες και ακόμα μετά την απελευθέρωση στην Αρχάγγελο και στα Αφάντου υπήρχαν υφαντήρια, όπως και σε σπίτια επιχειρηματιών, οι οποίοι προμήθευαν γυναίκες με αργαλειούς. Τα χαλιά αυτά που παρήγαν οι έμποροι τα πουλούσαν στο εξωτερικό. Ετσι, βλέπουμε πώς μια μεγάλη παραγωγή ταπέτων συνεχίστηκε και χρόνια μετά τον πόλεμο. Αλλος κλάδος πολύ σημαντικός για την οικονομία ήταν η αργυροχρυσοχοΐα. Ενας Φραγκολεβαντίνος κατά τη διάρκεια της ιταλικής κατοχής δίδαξε στους κατοίκους την τέχνη της αργυροχρυσοχοΐας. Ετσι άρχισαν να φτιάχνουν κοσμήματα από ασήμι και με μια πέτρα που λεγότανε μαρκασίτης (ορυκτό θειικού σιδήρου) έφτιαχναν δαχτυλίδια με μοτίβα ροδίτικα, όπως για παράδειγμα το ελάφι, τον φάρο του Αγίου Νικολάου ή ακόμα και τον ιβίσκο. Σήμερα παρατηρούμε πως η παραγωγή αυτή έχει εκλείψει, τα περισσότερα κοσμηματοπωλεία εισάγουν τα προϊόντα τους από περιοχές με ανεπτυγμένη αργυροχρυσοχοΐα. Ενας άλλος κλάδος που έχει πληγεί ήταν η ποτοποιία. Ενα ποτό που το έφτιαχναν αποκλειστικά στη Ρόδο και πιο συγκεκριμένα πάνω στον ναό της Φιλέρημου ήταν το σέτε έρμπε (επτά βότανα) και το κοριαντολίνο. Ακόμη μια πολύ γνωστή ροδίτικη επιχείρηση ήταν η Καΐρ, η οποία ιδρύθηκε το 1928 από ιταλούς επιχειρηματίες. Ηταν τόσο γνωστή που ακόμα και σε ξένες χώρες τα κρασιά της τα συνιστούσαν ως πρώτη επιλογή. Τέλος, ένας ακόμα κλάδος που αξίζει να αναφερθεί είναι η κεραμική, τα περίφημα κεραμικά του Ικαρου. Υπήρχε ένα εργοστάσιο που έκλεισε, το οποίο απασχολούσε 200 υπαλλήλους, κοπέλες κυρίως, οι οποίες έφτιαχναν και ζωγράφιζαν κεραμικά. Παρ’ όλο που αυτά είχαν μεγάλη ζήτηση στους ξένους, τα τελευταία χρόνια τα περισσότερα εργαστήρια έβαλαν λουκέτο».

Τι γνωρίζετε για τη λειτουργία της καπνοβιομηχανίας κατά την Ιταλοκρατία;

«Η Δωδεκάνησος μεταξύ άλλων γεωργικών προϊόντων παρήγε και καπνά. Οι Ιταλοί, θέλοντας να αξιοποιήσουν το προϊόν αυτό, ίδρυσαν την καπνοβιομηχανία. Εστελναν στο εξωτερικό τα καπνά. Μετά τον πόλεμο λειτούργησε ακόμα για περίπου 15 χρόνια, ενώ αργότερα μετατράπηκε σε σχολείο. Την περίοδο που λειτούργησε, μετά την απελευθέρωση, η καπνοβιομηχανία αποτελούσε το μεγαλύτερο εργοστάσιο με τους περισσότερους απασχολουμένους, είχε φτάσει να απασχολεί 150 άνδρες και γυναίκες».

Χωρίς τον τουρισμό η οικονομία της Ρόδου είναι ανύπαρκτη;

«Ο τουρισμός πρέπει να έχει αυτό που λέμε αειφόρο ανάπτυξη, δηλαδή να αναπτύσσεται ένας τόπος κατά τέτοιο τρόπο που να διατηρείται και για τις επόμενες γενιές η ανάπτυξη και να μην καταστρέφει ο ένας τομέας τον άλλον. Σε μια ελεύθερη οικονομία υπάρχουν δύο βασικά συστήματα: το καπιταλιστικό που στηρίζεται στην ελεύθερη οικονομία, ο καθένας δημιουργεί ανάλογα με τη ζήτηση και τα κράτη αναπτύσσονται ελεύθερα, και το σοσιαλιστικό που τώρα πια έχει καταρρεύσει. Στο σύστημα αυτό το κράτος καθορίζει τι πρέπει να γίνει, δηλαδή το κράτος πρέπει να επιβληθεί και να βάλει κάποια όρια και προϋποθέσεις για την καλή και σωστή ανάπτυξη της οικονομίας. Εγώ θα έλεγα πως ο τουρισμός μπορεί να είναι η βασική δραστηριότητα, αλλά θα πρέπει και οι άλλοι κλάδοι να αναπτύσσονται παράλληλα με τον τουρισμό για να τον τροφοδοτούν, θα πρέπει να υπάρχει δηλαδή ένα σύστημα ανατροφοδότησης. Τα Δωδεκάνησα δεν μπορούν πλέον να υποκαταστήσουν τον τουρισμό και να δημιουργήσουν μια οικονομία που να στηρίζεται στη γεωργία και στη βιομηχανία. Τα μικρά νησιά θα είχαν χαθεί αν δεν υπήρχε ο τουρισμός. Σήμερα, επικρατεί ο γαλάζιος τουρισμός, ο τουρισμός που έχει προορισμό τις ακτές, τη θάλασσα. Παλαιότερα, πριν από τον πόλεμο, ήταν πράσινος τουρισμός, πήγαιναν σε βουνά οι τουρίστες και δεν αποκλείεται να ξαναγίνει αυτό αν δεν φροντίσουμε να διατηρήσουμε τις ακτές μας καθαρές, τις θάλασσες κ.λπ. Αυτό είναι ένα σενάριο το οποίο δεν μπορεί να αποκλειστεί, ειδικά με την πρόκληση της κλιματικής αλλαγής».

Ποιος τομέας θα μπορούσε να ενισχυθεί περισσότερο εκτός του τουρισμού;

«Για τα Δωδεκάνησα θα μπορούσαμε να αναπτύξουμε την τεχνολογία και να τα κάνουμε κέντρο υψηλής τεχνολογίας, αλλά θα έλεγα να αξιοποιήσουμε κυρίως τις καταναλωτικές ανάγκες των τουριστών που έρχονται στη Ρόδο κάθε χρόνο. Αυτοί έχουν ανάγκες διατροφικές και πολιτιστικές. Αυτή θα ήταν η πιο αποτελεσματική λύση. Εδώ, λόγω του υψηλού κόστους παραγωγής, δεν υπάρχει αυτό το κίνητρο των ανεπτυγμένων βιομηχανικά χωρών, να έρθουν δηλαδή να κάνουν άλλες βιομηχανίες, όπως έχουν άλλες χώρες που έχουν χαμηλότερο κόστος παραγωγής, σαν την Κίνα. Ο τουρισμός αποτελεί τη βάση εφόσον εξακολουθούμε να προστατεύουμε το περιβάλλον, αυτό είναι βασικό. Για τον κόσμο που έρχεται στο νησί μας θα πρέπει να δημιουργήσουμε κάποιες άλλες δραστηριότητες, εναλλακτικές μορφές του τουρισμού, για παράδειγμα εκτός από τις διακοπές του ο ξένος να μπορεί να κάνει και αθλητισμό, να μπορεί να κάνει και άλλα πράγματα όταν έρθει. Ακόμη, θα μπορούσαμε να αναπτύξουμε και την καλλιτεχνική βιοτεχνία, δηλαδή όταν ένας επισκέπτης του νησιού μας θέλει να πάρει δώρο για τον φίλο του, τότε να μπορεί να του πάρει ένα κεραμικό, ένα κολιέ αργυροχρυσοχοΐας, ένα ποτό, κάτι τέτοια, ωστόσο έχουμε το θέμα του κόστους, έχουμε υψηλό κόστος. Ο τουρισμός είναι η βάση της ανάπτυξης, ο μοχλός. Από εκεί και πέρα αυτό που μπορούμε να αξιοποιήσουμε είναι οι ανάγκες που έχει ο κάθε επισκέπτης του νησιού μας».