Αναφορικά με το άρθρο του καθηγητή κ. Π. Ιωακειμίδη για τη μελέτη του συγγραφέα M.D. Baer με τίτλο «The Ottomans, Khans, Caesars and Caliphs» που δημοσιεύθηκε στο «Βήμα» της 6.11.2022, θα ήθελα να παρατηρήσω τα ακόλουθα:
1. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν μεν πολυεθνική, αφού οι Τούρκοι αποτελούσαν απλώς μια μειονότητα μεταξύ των μουσουλμάνων υπηκόων της, αλλά δεν μπορεί παρά να χαρακτηρίζεται ως απόλυτα ισλαμική. Τα υπόλοιπα, μη μουσουλμανικά έθνη δύσκολα γίνονταν ανεκτά. Οι μη μουσουλμάνοι δεν είχαν ίσα δικαιώματα αλλά ζούσαν υπό καθεστώς πολίτη δεύτερης κατηγορίας με παντοειδείς περιορισμούς. Το σύνολο των ισλαμικών νόμων, το φικίχ, είχε δημιουργηθεί για τους πιστούς της ισλαμικής θρησκείας και απέβλεπε στην οργάνωση αποκλειστικά των μουσουλμάνων υπηκόων του κράτους. Στους μη μουσουλμάνους, είτε δεν έχει εφαρμογή είτε εφαρμοζόταν κατά τρόπο διακριτικό εναντίον τους, ούτως ώστε να καταλήγει στην ανυπαρξία πολιτικών και ανθρωπίνων δικαιωμάτων για την κατηγορία αυτή των υπηκόων του σουλτάνου.
2. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν ήταν ευρωπαϊκή δύναμη. Η Αυτοκρατορία δεν κλήθηκε να συμμετάσχει στο Συνέδριο της Βιέννης του 1815 το οποίο διαμόρφωσε την ευρωπαϊκή τάξη πραγμάτων. Δεν εντάχθηκε στο Σύστημα της Βιέννης αναφορικά με την Ευρωπαϊκή Τάξη, αν και είχε εδάφη στη Βαλκανική, επειδή εκτός του ότι ήταν μουσουλμανική και συνεπώς «μη Ευρωπαϊκή Δύναμη» θεωρήθηκε ότι δεν αποτελούσε τμήμα της λύσης στην Ευρώπη.
3. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν ήταν επ’ ουδενί κοσμική. Οι «πρακτικές υπεροχής του κοσμικού νόμου» στις οποίες κάνει αναφορά ο κ. Baer αφορούν προφανώς το γεγονός ότι η διαταγή του σουλτάνου υπερείχε κάθε άλλης, κάτι που όμως δεν αποτελεί ένδειξη κοσμικότητας. Εξάλλου, αν και συνήθως ο ανώτατος θρησκευτικός λειτουργός, ο Σεϊχουλισλάμης, φοβόταν να φέρει αντιρρήσεις, σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις οι σουλτανικές εντολές ανατράπηκαν με επίκληση του ισλαμικού νόμου. Την πρώτη φορά, το 1518, ο Πατριάρχης Θεόληπτος ανέτρεψε με βάση τον ισλαμικό νόμο ενώπιον του σουλτάνου Σελίμ στο Διβάνιο τη σουλτανική εντολή για τον βίαιο εξισλαμισμό όλων των μη μουσουλμάνων (η οποία πάντως δεν συνέφερε οικονομικά στην Αυτοκρατορία). Τη δεύτερη, επί Μαχμούτ Β’, το 1821, ο Σεϊχουλισλάμης Χατζή Χαλίλ εμπόδισε την εφαρμογή της σουλτανικής διαταγής για τη γενική σφαγή των ραγιάδων της Κωνσταντινούπολης. Ευτυχώς βέβαια, αλλά το γεγονός είναι ότι σε αμφότερες τις περιπτώσεις υπερίσχυσε ο ισλαμικός νόμος και όχι η «κοσμική» σουλτανική εντολή.
4. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν ήταν καθόλου ανεκτική. Ο ίδιος ο κ. Baer φάσκει και αντιφάσκει, αλλά αν εννοεί ότι μετά την Αλωση δόθηκαν ορισμένα προνόμια στον Πατριάρχη, θα έπρεπε να γνωρίζει τις ιστορικές συνθήκες που επέβαλαν μια τέτοια λύση. Τα προνόμια δόθηκαν και ως έναν βαθμό τηρήθηκαν για να ελέγχεται η πολυπληθής χριστιανική κοινότητα της Αυτοκρατορίας. Οταν το 1821 ο Γρηγόριος Ε’ δεν εμπόδισε την Επανάσταση, θανατώθηκε. Οι σουλτάνοι εξάλλου δεν ήταν καθόλου ανεκτικοί. Πέραν των αδελφών τους που συστηματικά φόνευαν κατά την ενθρόνισή τους, με την παραμικρή υποψία φόνευαν γενίτσαρους, σαντραζάμηδες, κάθε είδους οθωμανούς αξιωματούχους, καθώς και πατριάρχες και ρωμιούς προύχοντες.
5. Υπό τον τίτλο πλουραλιστική αυτοκρατορία, αυτά που γράφονται δεν αφορούν τον πλουραλισμό. Ωστόσο ο Μπουλέντ Ετσεβίτ στο βιβλίο του «Η Αριστερά του Κέντρου» γράφει ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν περίπου πλουραλιστική. Κατά τον πολιτικό αυτόν, το σύστημα με τον σουλτάνο θεωρείται ως απόλυτη μοναρχία, όμως με την εποχή των μεταρρυθμίσεων (1839), και ακόμα περισσότερο με τη συνταγματική μοναρχία, η Οθωμανική Αυτοκρατορία διοικήθηκε από ένα μείγμα πολιτικών και στρατιωτικών. Ωστόσο αυτό δεν ισχύει πολιτικά. Οι σουλτάνοι δεν επέτρεψαν τη λειτουργία του συστήματος της συνταγματικής μοναρχίας και το ανέτρεψαν αμέσως μετά την καθιέρωσή του. Την πρώτη φορά ίσχυσε για πέντε μήνες, μεταξύ 19.3.1877 και 16.2.1878, τη δεύτερη επιβλήθηκε στρατιωτικά το 1908, αλλά ήταν μια αιματηρή εποχή ταραχών. Πάντως δεν μπορούν να κριθούν οι έξι αιώνες της καταπιεστικής πολεμοχαρούς Αυτοκρατορίας με το κριτήριο των τελευταίων 70 χρόνων.
Θα μπορούσαν να γραφούν πολύ περισσότερα προς αντίκρουση του κ. Baer και όλων όσοι επιχειρούν να επανερμηνεύσουν την Ιστορία για πολιτικούς λόγους, αλλά για ορισμένα θέματα η Ιστορία έχει αποφανθεί τελεσίδικα.
Εν πάση περιπτώσει, συμφωνώ με την εισαγωγική πρόταση του κ. Ιωακειμίδη, αν και ο σημερινός πρόεδρος της Τουρκίας μάλλον θα πρέπει να γνωρίζει ότι η Ιστορία δεν γυρίζει πίσω.
Ο κ. Βασίλης Μούτσογλου είναι πληρεξούσιος υπουργός Α΄ ε.τ.
