Από την αρχαία Ελλάδα στις γειτονιές των Τσικάνο

«Ο ήχος είναι ουσιώδες συστατικό στοιχείο της λατινοαμερικάνικης ζωής στις ΗΠΑ. Τραγουδάμε για να επιβιώσουμε. Χορεύουμε για να θυμηθούμε. Λατρεύω την ανταλλαγή λόγων, τη στροφή και την αντιστροφή μεταξύ υποκριτών και Χορού στο αρχαιοελληνικό δράμα, γιατί είναι ακριβώς αυτό που συμβαίνει στη φυλακή, στην εκκλησία, σε μια γωνιά του δρόμου στην Πόλη του Μεξικού» εκμυστηρεύεται ο μεξικανοαμερικανός ποιητής, περφόρμερ και θεατρικός συγγραφέας Λουίς Αλφάρο. Γιος μεξικανών μεταναστών στις ΗΠΑ, που πέρασαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους χωρίς χαρτιά στη Νότια Καλιφόρνια, γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Λος Αντζελες, στις γειτονιές των Τσικάνο (Μεξικανοαμερικανών), σε συνθήκες ακραίας ένδειας. Η εμπειρία της μετανάστευσης, η αγωνία της επιβίωσης, η προσπάθεια ένταξης σε μια ξένη κουλτούρα διατηρώντας τη δική σου, την ψυχή σου, αλλά και ζητήματα εθνικής και σεξουαλικής ταυτότητας, διακρίσεων και ανισοτήτων, βρίσκονται στην καρδιά της δραματουργίας του. Τρία από τα έργα του χρησιμοποιούν το πλαίσιο και τους μύθους αρχαιοελληνικών τραγωδιών για να αφηγηθούν σύγχρονα δράματα και βασίζονται στην Ηλέκτρα και στον Οιδίποδα Τύραννο του Σοφοκλή και στη Μήδεια του Ευριπίδη. Τα χορικά είναι το πρώτο πράγμα που τον τράβηξε στο αρχαίο δράμα, λέει: «Ο Χορός είναι συχνά η φωνή των θεατών, εκφράζει το ακροατήριο, κι αυτό μού αρέσει, είναι η φωνή της κοινότητας που ακούγεται στη σκηνή. Μου αρέσει επίσης η ποιητικότητα των χορικών, οι ανεξάντλητες ευκαιρίες που προσφέρουν όχι μόνο για να μεταφέρεις πληροφορία και να θέσεις οικουμενικά ερωτήματα αλλά, σε εντελώς τεχνικό επίπεδο, οι δυνατότητες να δώσεις ρυθμό και να εισαγάγεις το τραγούδι σε ένα θεατρικό έργο. Ο Χορός δίνει τον τόνο, δίνει μια μουσικότητα, η οποία πιστεύω πως είναι βαθιά ριζωμένη στην τσικάνικη ψυχή».

Γραμμένα στα αγγλικά, με πολλά στοιχεία διαλεκτικά spanglish (τα ισπανοαγγλικά που μιλούν οι λατινοαμερικανοί μετανάστες στις ΗΠΑ), τα έργα του έχουν μια ισχυρή κοινωνικο-πολιτική αφετηρία, αντλούν από τις κοινωνικές και τις πολιτισμικές διεκδικήσεις του Τσικάνο κινήματος της δεκαετίας του 1960 και πραγματεύονται επίμαχα ζητήματα της εποχής μας.

Ο Οιδίποδας και η Μήδεια

Ο Οιδίποδάς του (Oedipus El Rey, 2010) είναι ένας νεαρός Τσικάνο που στην ουσία μεγαλώνει στη φυλακή. Οταν αποφυλακίζεται, είναι αποφασισμένος να ζήσει στο εξής μια έντιμη ζωή, αλλά οι δυσκολίες της επιβίωσης δεν του αφήνουν περιθώρια επιλογής. Καταλήγει να προσφέρει υπηρεσίες σε έναν γκάνγκστερ, τον Κρέοντα, και ερωτεύεται την αδελφή του, την Ιοκάστη, χήρα του πεθαμένου αρχηγού της συμμορίας, Λάιου, η οποία είναι, όπως θα ανακαλύψει αργά και επώδυνα, η μητέρα του. Παρά τις καλές προθέσεις του, ο Οιδίποδας του Αλφάρο δεν θα καταφέρει, όπως άλλωστε ο αρχαίος συνονόματός του, να ξεφύγει από μια προδιαγεγραμμένη μοίρα, που μπορεί στην τεχνολογική εποχή μας να μην καθορίζεται από τους θεούς αλλά από το οικονομικο-κοινωνικό περιβάλλον.

Η Μήδειά του (Mojada, 2015) είναι μια «βρεγμένη» (mojada), όπως αποκαλούν μειωτικά στα ισπανικά τους νεοφερμένους μετανάστες στις ΗΠΑ που μουσκεύουν διασχίζοντας τον ποταμό Ρίο Γκράντε για να μπουν στη χώρα. Χωρίς χαρτιά, περιορισμένη σε μια γειτονιά Τσικάνο (barrio), έχει ελάχιστη επαφή με το νέο περιβάλλον και καμιά επιθυμία αλλά και καμιά δυνατότητα να αφομοιωθεί σε αυτό. Εξαιρετική ράφτρα, ράβει νυχθημερόν για οίκους μόδας οι οποίοι της δίνουν ψίχουλα για ρούχα που θα πουληθούν για εκατοντάδες δολάρια. Από την άλλη, ο άντρας της, ο Ιάσονας, θέλει να ενσωματωθεί στη νέα χώρα, στη νέα κουλτούρα, θέλει να ανελιχθεί, να πλουτίσει, να κάνει μια καλή ζωή. Σταδιακά, θα αφήσει τη Μήδεια για να παντρευτεί την εργοδότριά του, την Αρμίντα, μια φιλόδοξη Μεξικανή, που πήγε στις ΗΠΑ με φοιτητική βίζα και αξιοποίησε κάθε ευκαιρία για οικονομική και κοινωνική ανέλιξη, παρουσιάζοντας μια άλλη εικόνα της γυναίκας μετανάστριας στην αμερικανική κοινωνία.

Με πολλές διασκευές για να προσαρμοστούν στις ιδιαιτερότητες των ισπανόφωνων μεταναστών στην Ανατολή και στη Δυτική Ακτή, τα έργα του Αλφάρο γνώρισαν πολλές παραστάσεις στην Αμερική. Tα τρία αρχαιόθεμα θεατρικά του έργα κυκλοφόρησαν στον τόμο The Greek Trilogy of Luis Alfaro: Electricidad, Oedipus El Rey, Mojada (Methuen Drama [Bloomsbury], 2020) που επιμελήθηκε η δομινικανής καταγωγής κλασική φιλόλογος στο King’s College του Λονδίνου Ρόζα Αντούχαρ, η οποία ερευνά την πρόσληψη του αρχαιοελληνικού δράματος σε μετααποικιακά και παγκοσμιοποιημένα περιβάλλοντα και ιδιαίτερα τη διείσδυση της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας στη Λατινική Αμερική και τη σχέση της με σύγχρονα ζητήματα φύλου και φυλής, τάξης και εθνικής ταυτότητας. Ο τόμος τιμήθηκε με το εφετινό London Hellenic Prize, που απονέμει από το 1996 η London Hellenic Society, η ελληνική ναυτιλιακή κοινότητα του Λονδίνου, σε αγγλόφωνα έργα, πρωτότυπα ή μεταφρασμένα στα αγγλικά, τα οποία σχετίζονται με την Ελλάδα και τον ελληνικό πολιτισμό, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.

Στην αρχή ήταν η Ηλέκτρα…

Συνομιλώντας με την Αντούχαρ, σε μια συζήτηση που δημοσιεύεται στον τόμο, ο Αλφάρο εξηγεί ότι η ενασχόλησή του με το αρχαίο δράμα έγινε με την Electricidad το 2003, όπου μεταφέρει την ιστορία της Ηλέκτρας από τον οίκο των Ατρειδών στο σπίτι ενός σύγχρονου λατινοαμερικανού εμπόρου ναρκωτικών στη Νότια Καλιφόρνια. Με την Ηλέκτρα ξεκίνησε και η γνωριμία του με το αρχαίο δράμα, εντελώς τυχαία και με έναν τρόπο μοιραία, όπως αποκαλύπτει. Γεννημένος το 1963 και μεγαλωμένος χωρίς τη δυνατότητα μιας προνομιακής εκπαίδευσης στους αρχαίους κλασικούς, η μόνη του επαφή με τους αρχαίους μύθους ήταν μέσω των έργων του Σαίξπηρ που τους έβαζε να ακούν, σε ηχογραφημένες δραματοποιημένες απαγγελίες, ένας καθηγητής του στο γυμνάσιο.

Διδάσκοντας το 2002 σε ένα Εργαστήριο Ποίησης για νεαρές κατάδικες στο Τουσόν στην Αριζόνα, άκουσε την ιστορία μιας δεκατριάχρονης που είχε σκοτώσει τη μητέρα της για να εκδικηθεί τη δολοφονία του πατέρα της, μεγαλεμπόρου ναρκωτικών, την οποία είχε σχεδιάσει η μητέρα της. Την ίδια μέρα, σε ένα βιβλιοπωλείο, το μάτι του έπεσε στην προσφορά έργων δέκα ελλήνων τραγικών για δέκα δολάρια. Αγόρασε τη συλλογή και η Ηλέκτρα ήταν το έργο που τυχαία επέλεξε να διαβάσει πρώτο. Η ομοιότητα με την ιστορία της δεκατριάχρονης κατάδικης ήταν συγκλονιστική.

Δεν σχεδίαζε, εξηγεί, να γράψει μια αρχαιόθεμη θεατρική τριλογία εξ αρχής. Ωστόσο, κάθε φορά που διάβαζε για ένα επεισόδιο που είχε συμβεί στη φυλακή ή άκουγε ιστορίες μεταναστών, του έρχονταν στον νου διδάγματα από το αρχαίο ελληνικό δράμα. «To αρχαιοελληνικό δράμα είναι ένας τρόπος να απευθυνθείς σε πολλά ακροατήρια και ανοίγει την πόρτα των τοπικών θεάτρων στις ΗΠΑ» λέει ο Αλφάρο στην Αντούχαρ. «Τα ακροατήρια των διαφορετικών εθνοτικών ομάδων μεταναστών, οι διαφορετικές πολιτισμικές κοινότητες, συχνά ακούν αυτές τις ιστορίες για πρώτη φορά, ενώ παράλληλα ένα άλλο, πιο εκλεπτυσμένο και καλλιεργημένο κοινό, που γνωρίζει ήδη το αρχαιοελληνικό δράμα, έρχεται στις παραστάσεις για να δει πώς μεταπλάθω τις ιστορίες αυτές. Επομένως, οι αρχαίοι Ελληνες εντάσσονται με έναν τρόπο στην πολιτική μου δραστηριοποίηση, με την έννοια ότι, δίνοντάς μου τη δυνατότητα να απευθυνθώ σε διαφορετικά ακροατήρια με μια φόρμα που θεωρείται κλασική κάνοντάς την όμως σύγχρονη, επίκαιρη και σε συνάφεια με την εποχή μας, φέρνω κοντά θεατές που υπό κανονικές συνθήκες πιθανότατα δεν θα συναντιούνταν ποτέ».

{SYG}Luis Alfaro{SYG}{TIT}The Greek Trilogy of Luis Alfaro: Electricidad, Oedipus El Rey, Mojada {TIT}{EKD}Eπιμέλεια Rosa Andujar.Εκδόσεις Methuen Drama [Bloomsbury], 2020, σελ. 304, τιμή 91,75 δολάρια (σκληρόδετο{EKD})

Η βράβευσηκαι η έμφασηστη λογοτεχνία

Η κριτική επιτροπή του London Hellenic Prize, υπό την προεδρία του διακεκριμένου ιστορικού Πολ Κάρτλετζ, επέλεξε, σε τηλεδιάσκεψη της 7ης Μαΐου, να απονείμει το βραβείο στον τόμο των Αλφάρο και Αντούχαρ «για τη θεατρική ανάπλαση τριών αρχαίων ελληνικών τραγωδιών και τις συγκλονιστικές παραστάσεις τους στο Λος Αντζελες και στη Νέα Υόρκη». Στην κριτική επιτροπή συμμετείχαν επίσης οι ιστορικοί Πίτερ Φράνκοπαν, Ρόμπιν Λέιν Φοξ, Τζένιφερ Γουάλας, ο κλασικός φιλόλογος Νικ Λόου και ο έλληνας φιλόλογος Μιχάλης Πασχάλης. Συντονιστής του διεθνούς αυτού βραβείου εκ μέρους των διοργανωτών είναι ο Μιχάλης Μόσχος.
Η τελική επιλογή έγινε από μια βραχεία λίστα πέντε τίτλων, που περιλάμβανε άλλες τέσσερις αγγλόφωνες εκδόσεις του 2020: το The Holocaust in Thessaloniki: Reactions to the Anti-Jewish Persecution, 1942-1943 (εκδ. Routledge) του ιστορικού Λεόν Σαλτιέλ, καρπός μακροχρόνιας αρχειακής έρευνας για τις τύχες της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος, το Troy (εκδ. Penguin/Michael Joseph) του βρετανού ηθοποιού, σκηνοθέτη και συγγραφέα Στίβεν Φράι, τρίτο βιβλίο μιας τετραλογίας αρχαιοελληνικής μυθολογίας, που αφηγείται με πνευματώδες χιούμορ ιστορίες από τον Τρωικό Πόλεμο, το Ravenna: Capital of Empire, Crucible of Europe (εκδ. Penguin/Allen Lane) της βρετανής βυζαντινολόγου Τζούντιθ Χέριν, που μελετά τον σημαντικό ιστορικό ρόλο της Ραβένας στη διάρκεια τριών αιώνων ελληνοχριστιανικού πολιτισμού (π. 600-900), και το The Book of Wonders: The Many Lives of Euclid’s Elements (εκδ. Harper Collins/William Collins) του βρετανού μελετητή της Ιστορίας των Μαθηματικών στην Οξφόρδη Μπέντζαμιν Γουόρντο, που παρουσιάζει τα επιτεύγματα του Ευκλείδη αφηγούμενος τον βίο του ως μια πολιτισμική ιστορία της μαθηματικής σκέψης.
Δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητη και εφέτος η έμφαση στη λογοτεχνία και η μετακίνηση από τις μελέτες και τα δοκίμια, που κυριαρχούσαν παλαιότερα στις επιλογές της εικοσιεξάχρονης ιστορίας του βραβείου, στον λεγόμενο «δημιουργικό λόγο». Είδαμε την προηγούμενη δεκαετία τη βράβευση του αυστραλού μυθιστοριογράφου Ντέιβιντ Μαλούφ για τα Λύτρα, της καναδής ποιήτριας Αν Κάρσον για το Αντιγονίκ, τη δική της εκδοχή της σοφόκλειας Αντιγόνης, όπως αντίστοιχα και της Πακιστανής Καμίλα Σάμσι για το μυθιστόρημα Κρυφή φωτιά, και πέρυσι τη βράβευση της αγγλίδας ποιήτριας Αλις Οσβαλντ για την ποιητική σύνθεση Nobody που αφουγκράζεται και μεταφέρει σε σύγχρονο ποιητικό λόγο τον ομηρικό χρόνο και τον υδάτινο ρυθμό των περιπλανήσεων του Οδυσσέα. Είναι μια ένδειξη ότι εμφανίζονται πλέον πολλά λογοτεχνικά κείμενα που ξανακοιτούν τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό και την αρχαία γραμματεία – από εκεί αντλούν την έμπνευσή τους τα παραπάνω βραβευμένα έργα – με καινοτόμους και γόνιμους τρόπους, κείμενα που ανακαλύπτουν τη συνάφεια της αρχαιοελληνικής λογοτεχνίας με επιτακτικούς προβληματισμούς του παρόντος, ενός παρόντος που στον 21ο αιώνα μοιάζει έτη φωτός μακριά από τις κοινωνίες που γέννησαν τους μύθους και τα έργα της αρχαιότητας; Το έργο του Λουίς Αλφάρο δίνει πειστική απάντηση σε αυτό το ερώτημα, το οποίο αξίζει να ερευνηθεί περαιτέρω.