«Η ημετέρα πολιτεία της καθ’ ημάς νήσου Κύπρου πάσχει μέγαν αυχμόν παιδείας και έλλειψιν Ελληνικών μαθημάτων, τα οποία είναι το μόνον οπού στολίζουσι τον ανθρώπινον νουν…». Αυτές οι διαπιστώσεις, όπως καταγράφονται στην ιδρυτική πράξη της Ελληνικής Σχολής από τον Αρχιεπίσκοπο Κύπρου, εθνομάρτυρα Κυπριανό, οδήγησαν το 1812 στη δημιουργία του αρχαιότερου σχολείου μέσης παιδείας της Κύπρου – και παλαιότερου απ’ όλα τα εκπαιδευτήριά της -, το οποίο αργότερα (1893) εξελίχθηκε σε εξατάξιο και μετονομάστηκε σε «Παγκύπριον Γυμνάσιον». Το σχολείο μας. Ακριβώς κάτω από την αίθουσα τελετών του σχολείου μας, ένας υπόγειος σκοτεινός θάλαμος αναδίδει φως πνευματικό και γίνεται φάρος για τους χιλιάδες μαθητές που κάθισαν στα θρανία του και περπάτησαν τους ιστορικούς διαδρόμους του. Η κρύπτη του Παγκυπρίου Γυμνασίου – ή αλλιώς «η κρύπτη των Φιλικών» – αποτελεί σημαντικό εθνικό μνημείο της Κύπρου και είναι ταυτόχρονα ο πιο ιερός χώρος του σχολείου μας. Από την κατασκευή του, κατά τη φραγκοκρατία, μέχρι και τον απελευθερωτικό αγώνα της ΕΟΚΑ, ο καμαροσκεπής αυτός θάλαμος διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ιστορία του νησιού.
Η κατασκευή και οι σήραγγες
Η κρύπτη κατασκευάστηκε, σύμφωνα με τους ιστορικούς, ως οιναποθήκη ή στέρνα για τους σκοπούς ενός φράγκικου μοναστηριού βενεδικτίνων μοναχών. Το 1720 το εν λόγω μοναστήρι περιήλθε στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Κύπρου και η Αρχιεπισκοπή μεταφέρθηκε στους χώρους του και δη στο κτίριο που σήμερα ονομάζεται «Παλαιά Αρχιεπισκοπή» (ακριβώς απέναντι από το σχολείο), ενώ κάποιες δεκαετίες αργότερα κατέληξε στη δικαιοδοσία της Αρχιεπισκοπής και ο χώρος πάνω από την κρύπτη – έπειτα από δωρεά του μοναχού Ιωαννίκιου που διατηρούσε εκεί την οικία και τους κήπους του. Ετσι, η Ελληνική Σχολή που ιδρύθηκε από τον εθνομάρτυρα Κυπριανό στεγάστηκε σε αυτόν τον χώρο, πάνω από την κρύπτη που έκρυβε καλά τα μυστικά της – τις υπόγειες σήραγγες που την ένωναν αφενός με την Αρχιεπισκοπή και την οικία του δραγουμάνου Χατζηγεωργάκη Κορνέσιου και αφετέρου με εξόδους έξω από τις πύλες των ενετικών τειχών της Λευκωσίας.
Και όταν, παραμονές του 1821, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, αρχηγός της Φιλικής Εταιρείας και γνώριμος του Κυπριανού από την εποχή της μακράς διαμονής του τελευταίου στο Ιάσιο, έστειλε έμπιστούς του στο νησί μας με σκοπό τη μύηση μελών στην Εταιρεία, την ενημέρωση των ελλήνων Κυπρίων για την Επανάσταση και την κινητοποίησή τους για οικονομική ενίσχυση του Αγώνα, στον χώρο της κρύπτης επιλέχθηκε να φιλοξενηθούν – για να μην εντοπιστούν από τις οθωμανικές αρχές. Μπορούμε να φανταστούμε τη φορτισμένη ατμόσφαιρα, τη συγκίνηση, τον επαναστατικό ενθουσιασμό που έπρεπε να εκφραστεί βουβά, μυστικά, εδώ… στην «κρύπτη των Φιλικών».
«Παράσημα» για το σχολείο μας
Πολλές δεκαετίες αργότερα, κατά τον αγώνα της ΕΟΚΑ το 1955-59, η κρύπτη χρησίμευσε εκ νέου ως καταφύγιο-κρυψώνα των μαθητών που αναζητούνταν από τους Αγγλους για την εμπλοκή τους στον αγώνα. Και ήταν δεκάδες οι μυημένοι στην Οργάνωση. Κι ήταν όλοι ταγμένοι στον αγώνα, εν ενεργεία μαθητές, αλλά και παλιοί απόφοιτοι που μαρτύρησαν και πέρασαν στο πάνθεον των ηρώων μας: Ανδρέας Ζάκος, Ιωνάς Νικολάου, Μιχαήλ Γεωργάλας, Χρύσανθος Μυλωνάς, Χριστόδουλος Εγγλέζος· ονόματα-παράσημα για το σχολείο μας, αυτό το… bloody school κατά τον άγγλο στρατιώτη που ούρλιαζε για ενισχύσεις την ημέρα της Μάχης της Σεβερείου.
Η «κρύπτη των Φιλικών» είναι συνδεδεμένη άρρηκτα, λοιπόν, με τον αγώνα των Ελλήνων της Κύπρου εναντίον των δύο τελευταίων κατακτητών του νησιού μας, των Οθωμανών και των Αγγλων. Αναδεικνύει την αποφασιστικότητα ενός λαού που αγωνίζεται για την ελευθερία και την επιβίωσή του κόντρα στα αριθμητικά δεδομένα και συνιστά ιστορικό τεκμήριο της ταυτότητας των Ελλήνων του τόπου μας. Είναι για αυτούς τους λόγους που νιώσαμε δέος όταν – ως τελειόφοιτοι μαθητές του Παγκυπρίου Γυμνασίου – επισκεφθήκαμε πρόσφατα τον χώρο. Και δίπλα στο συναίσθημα αναδείχθηκε και καταγράφηκε μέσα μας μια συνειδητή απόφαση, φυσική και αβίαστη: ως απόγονοι των ανθρώπων που αγωνίστηκαν και θυσιάστηκαν για την ελευθερία και την προάσπιση του ιερού δικαιώματος της αυτοδιάθεσης του έθνους, οφείλουμε να διαφυλάξουμε με κάθε τρόπο την ιστορική µνήµη.
Το μήνυμα, οι λαοί και η μνήμη
Το μήνυμα της κρύπτης είναι ηχηρό όσο ποτέ άλλοτε σήμερα για εμάς που ζούμε εδώ στη διχοτομημένη Λευκωσία, στα άκρα του Ελληνισμού, και αντικρίζουμε καθημερινά την κατεχόμενη πατρίδα μας. Η επιβίωση των λαών περνά μέσα από τη συλλογική μνήμη, η οποία σφραγίζει την ταυτότητα του καθενός μας.
Αριστούχοι και στη μάχη για την ελευθερία
«Ερχόμενοι από μακριά», έγραψαν το πρωτόλειο ποίημα της λευτεριάς μας το 1931, όταν στον αυθόρμητο ξεσηκωμό των Ελλήνων της Κύπρου πρώτοι εκείνοι, οι μαθητές του σχολείου μας, γίνανε ποτάμι λάβας και βάλανε φωτιά στο αγγλικό κυβερνείο. Στο στήθος τους κτυπούσε πια γοργότερα η καρδιά – ο έρωτας για τη λευτεριά και την Ελλάδα έβγαλε ρίζες, άνθισε, κάρπισε.
Λίγα χρόνια μετά, το ενωτικό δημοψήφισμα. Κι έπειτα ο αγώνας, ο δικός τους αγώνας, η επανάστασή τους. «ΕΟΚΑ», «ζήτω η Ενωση», «έξω οι Αγγλοι»… Τέσσερα χρόνια τρεχάλα στους δρόμους, πετροβολισμοί, διαδηλώσεις, θάνατοι, απαγχονισμοί, ολοκαυτώματα, συγκίνηση, πίστη, αφοσίωση, όρκοι απαράβατοι, κλειστό σχολείο, κρυφό σχολειό σε κοντινούς ναούς, ψηλά οι σημαίες, ψηλά οι καρδιές. Κι αυτή η λαμπρή βιβλιοθήκη τους, με τον ανεκτίμητο πλούτο, δεν τους χωράει πια. Χορεύουν επάνω στη στέγη της τον πρώτο τους χορό με τη λευτεριά, πετάνε ξύλα, πέτρες, έδρες και θρανία, στη μεγάλη ώρα της δικής τους ιστορίας. Κι ο άγγλος αξιωματικός ούρλιαζε στο τηλέφωνο, ζητώντας ενισχύσεις «at this bloody school!»
«This bloody school»… το Σχολείο μας. Το Παγκύπριον Γυμνάσιον. Στην καρδιά της μοιρασμένης Λευκωσίας, αγκωνάρι του τόπου, αγκωνάρι ελληνισμού.
