Το Σύνταγμα και οι κρίσεις

Το συνταγματικό δίκαιο από τις αρχές του 21ου αιώνα βιώνει διαδοχικές και πρωτόγνωρες, σε ένταση και έκταση, κρίσεις. Κατ’ αρχάς, η τρομοκρατική επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 πίεσε προς την κατεύθυνση περιορισμού ορισμένων θεμελιωδών δικαιωμάτων και, ιδίως, προς τη δημιουργία ενός νέου υπέρτερου δικαιώματος, αυτού της ασφάλειας. Ανέκυψε το ερώτημα μήπως ελευθερίες όπως η απαγόρευση των βασανιστηρίων, το απόρρητο των επικοινωνιών και το δικαίωμα στη δίκαιη δίκη, αποτελούν «πολυτέλειες» που αποβαίνουν υπέρ της τρομοκρατίας και εις βάρος της ζωής αθώων πολιτών. Τη δεκαετία του 2010 ακολούθησε η οικονομική κρίση. Μια σειρά από νομοθετικές διατάξεις περιόρισαν περιουσιακά και κοινωνικά δικαιώματα των πολιτών. Μέτρα, όπως η περικοπή μισθών και συντάξεων, η επιβολή νέων φόρων και το «κούρεμα» των ομολόγων, έθεσαν νέα ζητήματα συνταγματικότητας σε σχέση με την προστασία της περιουσίας, το δικαίωμα στην κοινωνική ασφάλιση και την αρχή της ισότητας ενώπιον των δημοσίων βαρών. Και τέλος, με την έναρξη της νέας δεκαετίας του 2020 το συνταγματικό δίκαιο βρέθηκε αντιμέτωπο με την υγειονομική κρίση της Covid-19. Στο όνομα της προστασίας της ανθρώπινης ζωής και υγείας, περιορίστηκαν σε πρωτοφανή έκταση ελευθερίες, όπως της κυκλοφορίας, της συνάθροισης, της θρησκευτικής λατρείας και της επαγγελματικής δραστηριότητας.

Ολες αυτές οι αλλεπάλληλες κρίσεις θέτουν ένα κεντρικό δίλημμα για το συνταγματικό δίκαιο: Σταθερότητα ή προσαρμογή; Ανθεκτικότητα ή μεταβολή; Εως ποιον βαθμό μπορούν να περιοριστούν οι ατομικές ελευθερίες χάριν της προστασίας της ανθρώπινης ζωής και της αποφυγής του δημοσιονομικού εκτροχιασμού; Μήπως οι κρίσιμες αποφάσεις θα πρέπει να λαμβάνονται από την ταχύτερη εκτελεστική εξουσία και όχι από τη λαϊκή αντιπροσωπεία, όπως διδάσκαμε απροβλημάτιστα στο συνταγματικό δίκαιο; Τα ζητήματα αυτά πραγματεύεται η μελέτη των Ξενοφώντος Κοντιάδη και Αλκμήνης Φωτιάδου. Δεν πρόκειται για μια ακόμη νέα μελέτη στη θεματική των σύγχρονων κρίσεων του συνταγματικού δικαίου, αλλά για μια ποιοτική και ολιστική μονογραφία που συνθέτει τις ειδικότερες πτυχές όλων των παραπάνω κρίσεων σε έναν κοινό παρονομαστή, με απλή και κατανοητή γλώσσα και με εκτεταμένη χρήση της συγκριτικής μεθόδου. Οι συγγραφείς δεν περιορίζονται σε μια καταγραφή της εγχώριας νομολογίας και βιβλιογραφίας. Συμμετέχουν στον διεθνή επιστημονικό διάλογο και, μέσα από την πολυετή συγκριτική τους έρευνα, μας υπενθυμίζουν ότι τα δεδομένα των αλλοδαπών εννόμων τάξεων ανοίγουν νέους ορίζοντες, αποκαλύπτουν κρίσιμους ερμηνευτικούς τόπους και μας υποδεικνύουν όσα δεν μπορούμε ενδεχομένως να δούμε από το «τυφλό σημείο» που έχει κάθε άνθρωπος. Ποια πρέπει να είναι η απάντηση στο δίπολο «ανθεκτικότητα» ή «μεταβολή»; Οι συγγραφείς αναφέρονται στον αμερικανό συνταγματολόγο Ρίτσαρντ Πόζνερ και στη σύγκριση που κάνει μεταξύ Οδυσσέα και Αχιλλέα. Ο Οδυσσέας επιβιώνει λόγω του πραγματισμού και της προσαρμοστικότητάς του, ενώ ο Αχιλλέας πέφτει θύμα της ακαμψίας και του ηρωισμού του. Τα παραδείγματα από την αρχαία Ελλάδα θα μπορούσαν να πολλαπλασιασθούν. Το Σύνταγμα που διεκδικεί μακροβιότητα χωρίς προσαρμοστικότητα θα μπορούσε, λόγου χάρη, να παρομοιασθεί με τον Τιθωνό: Τη μορφή της ελληνικής μυθολογίας στην οποία οι θεοί χάρισαν αιώνια ζωή αλλά όχι νεότητα, με αποτέλεσμα να φθάσει σε έσχατο γήρας και οι θεοί να τον λυπηθούν μεταμορφώνοντάς τον σε έντομο. Ωστόσο, το Σύνταγμα θα πρέπει να διατηρεί τον πυρήνα των βασικών του επιλογών, το «DNA» του. Οπως ορθά επισημαίνουν οι συγγραφείς, η «ανθεκτικότητα του Συντάγματος αποτελεί το όριο που τίθεται στο συνταγματικό κράτος, προκειμένου να μην εκτραπεί σε ένα αυταρχικό κράτος, το οποίο εν ονόματι της δημόσιας ασφάλειας, της δημοσιονομικής προσαρμογής και της υγειονομικής προστασίας θα παραβιάζει πλέον συστηματικά τα θεμελιώδη δικαιώματα». Γιατί τελικά, όπως μας υπενθυμίζει ένας από τους μεγαλύτερους σύγχρονους συνταγματολόγους, ο Γερμανός Κόνραντ Εσσε, η κανονιστική δύναμη και η αξία ενός Συντάγματος δοκιμάζονται σε καταστάσεις ανάγκης και όχι σε ήσυχους και ευτυχισμένους καιρούς.