Ανεπίκαιρος λόγος για τις εμπράγματες σχέσεις ποίησης και μετάφρασης, που συχνά πυκνά (νομίμως ή παρανόμως) ανταλλάσσονται και συναλλάσσονται μεταξύ τους, ευνοώντας την αντιστροφή των δύο όρων, οπότε η μετάφραση της ποίησης γίνεται, θέλοντας και μη, ποίηση της μετάφρασης. Κάτι που συχνά πυκνά το επιχείρησαν και το επιχειρούν σπουδαίοι ποιητές, δικοί μας και ξένοι. Καλό παράδειγμα ο ποιητής Σεφέρης, μεταφράζοντας συστηματικά ποίηση ξενόγλωσση και ελληνόγλωσση, αλλά και κείμενα ποιητικά της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης. Εξέχουν οι «Αντιγραφές» και οι «Μεταγραφές».
Η φετινή πάντως χρονιά, από την πρώιμη άνοιξη ως το κατακαλόκαιρο, υπήρξε γόνιμη σε υποδειγματικές εφαρμογές μεταφρασμένης ποίησης με κορυφαία ή σπουδαία έργα, αρχίζοντας από την πρώιμη Αναγέννηση και φτάνοντας στις μέρες μας. Παραθέτω σε πρώτη δόση πέντε ζεύγη ονομάτων σε χρονολογική σειρά: Δάντης (Κοροπούλης), Σαίξπηρ (Ζαφειροπούλου), Ρίλκε (Τοπάλη), e.e cummings (Βλαβιανός – Δούκας), Μπονφουά (Λιοντάκης). Τα παίρνω με τη σειρά, προλέγοντας πως πρόκειται για υπεύθυνες και εύστοχες μεταφράσεις.
Προηγείται ο Δάντης. Αντιγράφω επακριβώς τα συστατικά στοιχεία του εξωφύλλου: DANTE ALIGHIERI, ΠΕΤΡΙΝΕΣ ΡΙΜΕΣ (RIME PETROSE), ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ – ΕΠΙΜΕΤΡΟ: ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΡΟΠΟΥΛΗΣ, ΕΙΣΑΓΩΓΗ: HAROLD BLOUM, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ. Πρόκειται για δίγλωσση έκδοση. Ο λιγνός σχετικώς τόμος (82 σελίδες συνολικά), κλείνει με συνοπτικό ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ.
Δίχως υπερβολή: πρόκειται για μεταφραστικό και εκδοτικό κατόρθωμα, που το παρουσίασε και το σχολίασε καίρια ο Μίλτος Φραγκόπουλος στο τελευταίο τεύχος (άνοιξη-καλοκαίρι 2014) της Ποιητικής. Αντιγράφω (και προσυπογράφω) την καταληκτική παράγραφο: «Ποιος ενδιαφέρεται την άνοιξη του 2014 για το πάθος του ποιητή πριν επτακόσια χρόνια; Κι ακόμα περισσότερο ποιον ενδιαφέρει πώς αποδόθηκαν οι ρίμες του Δάντη στα ελληνικά στις μέρες μας; Ισως κάποια άλλη εποχή, κάποια άλλη γενιά ανθρώπων εδώ πέρα, κάποτε, να σταθεί για μια στιγμή, να σαστίσει και να πει: για δες, μεταφράζανε Δάντη εκείνο τον καιρό –και τον μεταφράζανε καλά». Απόδειξη η πρώτη στροφή από την πρώτη ρίμα:
Εφτασα στο σημείο του κύκλου εκείνο / που, όταν ο ήλιος δύει, ο ορίζοντας / τον ουρανό των Δίδυμων γεννά∙ / κι απόμακρο το αστέρι διακρίνω / του έρωτα∙ λοξά, ένα πέπλο υφαίνοντας, / η αχτίδα η φωτεινή το διαπερνά. / Και στο μεγάλο τόξο, όπου οι επτά / ρίχνουν μικρή σκιά, έχει ξεχωρίσει / πλανήτης που την παγωνιά ευνοεί∙ / μα ο νους μου δεν μπορεί / του έρωτα το βάρος ν’ αποσείσει / γιατί μια εικόνα συγκρατεί, μια πέτρα, / κι έγινε πιο σκληρός κι από την πέτρα».
Περνώ στο δεύτερο, σαιξπηρικό τώρα, παράδειγμα, όπως συστήνεται στο εξώφυλλο του ίδιου τεύχους της Ποιητικής: Αφιέρωμα στον William Shakespeare: «45 σονέτα για τα 450ά γενέθλια (μετάφραση Λένια Ζαφειροπούλου)» και Harold Bloom «Σαίξπηρ: Η επινόηση του ανθρώπινου (μετάφραση Αρης Μπερλής)». Ευχάριστη σύμπτωση: τόσο στις Ρίμες του Δάντη όσο και στα Σονέτα του Σαίξπηρ συμβάλλει ο Harold Bloom. Στην πρώτη περίπτωση με την «Εισαγωγή» του, στη δεύτερη με το επιλογικό του δοκίμιο για την απαράμιλλη τέχνη του Σαίξπηρ. Στο οποίο αντιστοιχεί η προηγούμενη ένθερμη ομολογία πίστεως της Ζαφειροπούλου στον κορυφαίο ποιητή. Αντιγράφω τον τρυφερό της επίτιτλο: «Σαν την αβέβαιη δόξα μιας μέρας του Απρίλη 45 σονέτα για τα 450ά γενέθλια».
Ομολογώ ότι ο θεατρικός Σαίξπηρ (μεταφρασμένος τότε από τον Ρώτα και τον Καρθαίο) με συνεπήρε, από τα εφηβικά μου χρόνια, σε βαθμό μοναδικό. Τα σονέτα εξάλλου, στην ίδια περίπου ηλικία, μου άφησαν μιαν ανυποχώρητη αίσθηση σωματική, με καθοριστικό βάρος και βάθος αισθησιακής πρόγνωσης και αυτογνωσίας. Αίσθηση που δεν την απαρνήθηκα ως τώρα, κι ευχαριστώ τη Λένια Ζαφειροπούλου που δεν μου την πήρε πίσω με τις τίμιες μεταφράσεις της.
Ο χώρος δεν ευνοεί τις ακέραιες αντιγραφές. Αντ’ αυτού επιλέγονται πέντε δίστιχα που σφραγίζουν ισάριθμα σονέτα:
Για την αγάπη πολεμώ κι από το Χρόνο αρπάζω: / μ’ ό,τι από σένα παίρνει αυτός και πάλι σε μπολιάζω. // Λεπτή κι αν είναι η τέχνη τους, τα μάτια ζωγραφίζουν / μόνο ό,τι βλέπουν: την καρδιά καθόλου δεν γνωρίζουν. // Λάγνε μου κύριε, καλό φαντάζει το κακό σας. / Σκοτώστε με μέ προσβολές, αλλ’ ας μη γίνω εχθρός σας. // Ετσι θα γίνει, αν μαραθείς, αγόρι ωραίο,γλυκό μου: η αλήθεια σου θ’ αποσταχθεί στον στίχο τον δικό μου. // Σε κάτεχα σαν όνειρο που μ’ είχε βαυκαλίσει. / Στον ύπνο μου ήμουν βασιλιάς, μα τώρα έχω ξυπνήσει. //
Τα ρέστα την άλλη Κυριακή. Στο μεταξύ ο καθένας διαβάζει, κρίνει και συγκρίνει μόνος του, αναγνωρίζοντας, ελπίζω, και την ποίηση της μετάφρασης.
