Υπόθεση Τόμας Χόουπ

«Σας αρέσουν οι αστυνομικές ιστορίες;». Δεν είναι η ερώτηση που περιμένεις να ακούσεις όταν συναντάς τη μία από τις επιμελήτριες της έκθεσης «Thomas Hope. Σχέδια της Οθωμανικής Κωνσταντινούπολης» που θα παρουσιαστεί στο Μουσείο Μπενάκη Ισλαμικής Τέχνης από τις 24 Μαρτίου. Η Φανή Μαρία-Τσιγκάκου, δρ Ιστορίας της Τέχνης, διευκρινίζει ωστόσο ότι δεν θα υπάρξει πτώμα ούτε κάποια εντυπωσιακή κλοπή έργων τέχνης. Απλώς πρόκειται για τη γοητευτική ιστορία της ανακάλυψης των εκθεμάτων όπου αναπαρίστανται ζωγραφικά τα μνημεία, οι υπαίθριες κρήνες, τα γυαλιά ή οι βάρκες του σουλτάνου στην Κωνσταντινούπολη στα τέλη του 18ου αιώνα. Μια ιστορία με συλλέκτες, φιλότεχνους και πλούσιους ευεργέτες η οποία έχει ως εξής:

Σε ένα από τα ερμάρια του Μπενάκη, εκεί όπου αποθηκεύονταν οι αθέατοι θησαυροί του Μουσείου, τρεις τόμοι με υπέροχα σχέδια κρατούσαν επτασφράγιστο το μυστικό της δημιουργίας και της προέλευσής τους. Ηταν αρχές της δεκαετίας του ’80 όταν η νεαρή επιμελήτρια ζωγραφικής, χαρακτικών και σχεδίων του Μουσείου Φανή-Μαρία Τσιγκάκου βρέθηκε μπροστά στα σχέδια με μελάνι και σέπια που περιέχονταν σε αυτούς τους τόμους, το έργο ενός ευαίσθητου και ταλαντούχου ανθρώπου ο οποίος είχε ωστόσο περιπέσει στην αφάνεια. Αναμφίβολα πρέπει να είχε υπάρξει ένας κοσμοπολίτης, γόνος πολύ πλούσιας οικογένειας που είχε κάνει το περίφημο «Grand Tour», όπως συνήθιζαν οι νέοι της τάξης του. Το εκπαιδευτικό ταξίδι στις χώρες της Ευρώπης και της Ασίας για να ανακαλύψουν την αρχιτεκτονική και την τέχνη της, μια περιοδεία που στα τέλη του 18ου αιώνα είχε αλλάξει κατεύθυνση εξαιτίας των ναπολεόντειων πολέμων και είχε φέρει τους περιηγητές στην Οθωμανική Αυτοκρατορία χάρη στην ουδέτερη στάση της απέναντι στις εχθροπραξίες, αλλά και την Ελλάδα ξανά στο προσκήνιο.

Το Grand Tour και το Greek Revival

Ποιος όμως μπορεί να ήταν αυτός ο άνδρας; Υπήρχε ένα αινιγματικό πειστήριο που θα μπορούσε να ρίξει λίγο φως στο μυστήριο της ταυτότητάς του και της προέλευσης των τριών τόμων. Ηταν το οικόσημο του εξωφύλλου με τη λατινική φράση γραμμένη κυκλικά: «Non fracta at spes», δηλαδή ελληνιστί «Δεν υπάρχουν εμπόδια στην ελπίδα» και αγγλιστί «The is no fraction in hope». Η Φανή-Μαρία Τσιγκάκου γνώριζε πολύ καλά ότι οι σύντομες φράσεις στα διακριτικά σήματα είναι συνήθως λογοπαίγνια σχετικά με το όνομα ή το επάγγελμα της οικογένειας στην οποία αναφέρονται. Γνώριζε επίσης την ιστορία του φιλότεχνου, συλλέκτη και ειδήμονα σε θέματα αρχιτεκτονικής και διακόσμησης Τόμας Χόουπ (1769-1831), ο οποίος μεταξύ άλλων εισήγαγε τον όρο «interior decoration» στην αγγλική γλώσσα. Δεν ήταν δύσκολο να κάνει τη σύνδεση. Αυτός πρέπει να ήταν ο περιηγητής που σχεδίασε με μεγάλη λεπτομέρεια, «σαν τον Ντύρερ», κτίρια και τοπία της Ελλάδας, της Αιγύπτου και της Τουρκίας, o γιος της οικογένειας των μεγιστάνων σκωτσέζων τραπεζιτών οι οποίοι είχαν εγκατασταθεί στην Ολλανδία στις αρχές του 17ου αιώνα και λέγεται ότι χρηματοδότησαν τους πολέμους της Μεγάλης Αικατερίνης. Από το Λονδίνο όπου εγκαταστάθηκαν τελικά μαζί με τις συλλογές τους, ο πρωτότοκος γιος Τόμας, κληρονόμος στα 18 του μιας αμύθητης περιουσίας, ξεκίνησε για το Grand Tour του. Ταξίδεψε για πέντε ολόκληρα χρόνια προτού επιστρέψει και διαδώσει το στυλ διακόσμησης Χόουπ που καθόρισε την καλλιτεχνική περίοδο «Regency» των αρχών του 19ου αιώνα με έναν συνδυασμό από στοιχεία αρχαίων πολιτισμών της Μεσογείου και έμφαση στις ελληνικές επιρροές αλλά και προτού ενθαρρύνει το Greek Revival, το αρχαιοελληνικό στυλ στην αρχιτεκτονική. Εκείνος εξάλλου χρηματοδότησε το πρώτο κτίριο με αυτόν τον ρυθμό, το Downing College στο Κέιμπριτζ, προτού εμφανιστούν δείγματα του ρυθμού στην υπόλοιπη Βρετανία, στη Δανία, στη Γερμανία.

Φίλος συντρέχει φίλο

Ο Τόμας Χόουπ όμως επέστρεψε από τα ταξίδια του και με 300 ζωγραφικά σχέδια τα οποία «έδεσε» σε πέντε τόμους. Μετά τον θάνατό του το 1831 πωλήθηκαν και σύμφωνα με τη βιβλιογραφία τα ίχνη τους είχαν χαθεί, αν και κατά πάσα πιθανότητα βρίσκονταν «σε ένα επαρχιακό μουσείο της Αμερικής». Το πιο πιθανό ήταν ότι οι τρεις πρέπει να ήταν εκείνοι του ερμαρίου του Μουσείου Μπενάκη. Πού βρίσκονταν όμως οι άλλοι δύο; Στην αλληλογραφία του Αντώνη Μπενάκη υπήρχαν τρεις επιστολές προς τον βρετανικό εκδοτικό οίκο Β.Τ. Batsford. Εγραφε ότι θα ήθελε πολύ να αγοράσει τους τόμους που του έλειπαν, «διά το έθνος», αλλά ήταν πολύ ακριβοί και έπρεπε να το σκεφθεί λίγο παραπάνω. Η κυρία Τσιγκάκου ανέτρεξε και στα κληροδοτήματα του Μουσείου, και σε εκείνο του Δαμιανού Κυριαζή, φίλτατου του Μπενάκη, βρήκε εκείνο που ζητούσε: δύο τόμους με την επιγραφή «Drawings by Thomas Hope» στη ράχη τους. Το παζλ είχε συμπληρωθεί, η εικόνα ήταν πλήρης. Ο φίλος και μέγας συλλέκτης είχε συνδράμει τον φίλο και έτερο συλλέκτη και οι ζωγραφικοί θησαυροί του Τόμας Χόουπ έμελλε να μείνουν σε ελληνικό έδαφος. «Η αξία των έργων δεν έγκειται μόνο στην «ανακάλυψή» τους αλλά και στην ποιότητά τους. Ο Χόουπ είναι εκπληκτικός σχεδιαστής και οι μαρτυρίες που προσφέρουν οι εικόνες του πολύτιμες δεδομένου ότι μιλάμε για έναν περιηγητή ο οποίος επισκέφθηκε τη χώρα στα τέλη του 18ου και όχι του 19ου αιώνα, όταν έχουμε πλέον πληθώρα οπτικών πληροφοριών» εξηγεί η Φανή-Μαρία Τσιγκάκου.

Υπάρχει ακόμη Χόουπ

Αμέσως μετά την ανακάλυψη των σχεδίων το 1984 εκδόθηκε ένα βιβλίο με όλα τα σχέδιά του που περιελάμβαναν την Ελλάδα με αφορμή τη συμπλήρωση των 50 χρόνων από την ίδρυση του Βρετανικού Συμβουλίου. Τα αντίτυπα των βιβλίων μπήκαν σε μια αποθήκη η οποία κάποια στιγμή πλημμύρισε, με αποτέλεσμα το έργο του Χόουπ να περάσει για άλλη μία φορά στην αφάνεια. Τουλάχιστον στην Ελλάδα, γιατί στη Βρετανία μια μεγάλη έκθεση στο Μουσείο Victoria & Albert το 2008 επανέφερε στο προσκήνιο την πολύπλευρη προσωπικότητα που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του στυλ Regency. Ηρθε η στιγμή λοιπόν να τον γνωρίσουμε ξανά μέσα από την έκθεση στο Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης όπου θα παρουσιαστούν 60 έργα του Χόουπ, όλα σχετικά με την πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, την Κωνσταντινούπολη. Αφενός το επιβάλλει η θεματική του Μουσείου, αφετέρου σε αυτή την πόλη αποτύπωσε περισσότερα θέματα και μπορεί να δημιουργηθεί μια μεγαλύτερη ενότητα σχεδίων προς έκθεση. Εκτός από τα κτίρια, μπορεί κανείς να δει λεπτομέρειες από τα μαγαζιά της αγοράς, εικόνες με τους διάφορους τύπους της Κωνσταντινούπολης, άνδρες, γυναίκες με παιδιά, παραστάσεις με ενδυμασίες, όλες τους το αποτύπωμα ενός άνδρα που δεν σταματά να διεκδικεί το μερίδιό του στην αθανασία.

πότε & πού:

Η έκθεση «Thomas Hope. Σχέδια της Οθωμανικής Κωνσταντινούπολης» θα παρουσιαστεί στο Μουσείο Μπενάκη Ισλαμικής Τέχνης από 24/3 ως 25/9. Επιμέλεια: Φανή-Μαρία Τσιγκάκου και Μίνα Μωραΐτου, επιμελήτρια του Μουσείου Μπενάκη Ισλαμικής Τέχνης. Υπό την αιγίδα της τουρκικής πρεσβείας.