Η γλώσσα και τα λάθη

Είναι ομολογουμένως αξιέπαινη η πρωτοβουλία της εφημερίδας «Το Βήμα της Κυριακής» να προσφέρει με τη «Μικρή Χρηστική Βιβλιοθήκη για τη Γλώσσα» στους αναγνώστες της μερικά χρήσιμα βιβλία, που βοηθούν στη βελτίωση και αναβάθμιση του προφορικού και γραπτού μας λόγου. Είναι επίσης αξιοσημείωτο πόσο πρόθυμα ανταποκρίθηκε το αναγνωστικό κοινό στην πρωτοβουλία αυτή, γεγονός που δηλώνει ότι το ενδιαφέρον των συνελλήνων παραμένει πάντοτε αμείωτο όσον αφορά σε θέματα γλωσσικής παιδείας.

Η δική μας συμμετοχή στο εγχείρημα αυτό του κυριακάτικου «Βήματος» ήταν δύο βιβλία μας, που έχουν κυκλοφορήσει προ καιρού από τις εκδόσεις Gutenberg. Το πρώτο βιβλίο περιέχει φράσεις, προερχόμενες είτε από την αρχαία είτε από τη βυζαντινή είτε από τη λόγια γλωσσική μας παράδοση, και χρησιμοποιούνται συχνά στον καθημερινό μας λόγο, προφορικό και γραπτό, χαρίζοντάς του ενάργεια, παλμό και δύναμη (λ.χ. έπεα πτερόεντα, αβρόχοις ποσί, επί ξυρού ακμής). Ολες αυτές οι εκφράσεις συνοδεύονται με τα απαραίτητα εκείνα ερμηνευτικά στοιχεία που βοηθούν στην όσο το δυνατόν καλύτερη κατανόηση και ευστοχότερη χρήση τους. Το δεύτερο βιβλίο περιέχει λατινικές και άλλες ξενόγλωσσες φράσεις, μερικές από τις οποίες είναι εύχρηστες στη Νεοελληνική, αλλά κυρίως στις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες (λ.χ. casus belli, mea culpa, off the record). Αξίζει να επισημανθεί ότι στο πρώτο και εκτενέστερο μέρος αυτού του λεξικού περιλαμβάνονται λατινικές λέξεις και φράσεις, που συναντώνται στον δοκιμιακό, πολιτικό και επιστημονικό λόγο, καθώς επίσης παρατίθενται τα σημαντικότερα λατινικά γνωμικά και αποφθέγματα, με τα τυχόν αντίστοιχά τους στα αρχαία ελληνικά. Ευελπιστούμε ότι και τα δύο αυτά βιβλία αποτελούν εύχρηστα και χρήσιμα βοηθήματα για όλους εκείνους που ενδιαφέρονται να μάθουν πώς γράφονται οι φράσεις αυτές και ιδιαίτερα ποια είναι η σημασία τους και ποια η δόκιμη χρήση τους. Ας μας επιτραπεί να προσθέσουμε ότι στη βιβλιοθήκη αυτή για τη γλώσσα έχει τη θέση του και το βιβλίο μας «Γράφε, Μίλα Ορθά Ελληνικά» (εκδόσεις Gutenberg, 2008) που δόθηκε ως προσφορά από την εφημερίδα «Τα Νέα» την 1η Δεκεμβρίου 2012.

Στο παρόν άρθρο θα ήθελα να πω κι εγώ δύο λόγια για τη γλώσσα, και ειδικότερα για τα λάθη, στα οποία ενίοτε υποπίπτουμε όλοι μας τόσο στον προφορικό όσο και στον γραπτό μας λόγο, και για τα οποία ελεγχόμαστε καμιά φορά, και μάλιστα με ιδιαίτερη δριμύτητα, εάν τύχει να πέσουμε σε απαιτητικούς και αυστηρούς ακροατές ή αναγνώστες. Διάβασα κάποτε σ’ ένα άρθρο του γνωστού Αμερικανού γλωσσολόγου Noam Chomsky κάτι που μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση και δεν το λησμονώ· ότι η γλώσσα –κάθε γλώσσα –μοιάζει με τον ωκεανό. Οπως δηλαδή ο ωκεανός είναι απέραντος και ατιθάσευτος, έτσι ακριβώς και η γλώσσα. Πώς λοιπόν θα μπορούσε κανείς να βάλει όρια και κανόνες σ’ ένα τέτοιο στοιχείο; Πράγματι έχει τονιστεί κατ’ επανάληψη ότι, με την αδιάκοπη εξέλιξη και μετάπλαση της γλώσσας στο στόμα των ομιλητών της, κάποια «λάθη» που υποτίθεται ότι εντοπίζουμε εμείς σήμερα, αύριο ενδεχομένως να προφέρονται και ν’ ακούονται εντελώς φυσικά από τους χρήστες της, και κατά συνέπεια να μην μπορεί να χαρακτηριστούν ως λάθη. Εύγλωττη συνηγορία υπέρ της άποψης αυτής αποτελεί η γνωστή ρήση του Ορατίου (Ars Poetica 71-72): usus est norma loquendi –ότι δηλαδή η χρήση είναι εκείνη που ρυθμίζει τους κανόνες της γλώσσας.

Πράγματι, υπάρχουν περιπτώσεις όπου δυσκολεύεται κανείς να πει με βεβαιότητα ποιο είναι το λάθος και ποιο το σωστό, αφού η χρήση η ίδια δημιουργεί αμφιβολία. Τα χρονοτοπικά λόγου χάριν επιρρήματα σε -θεν (ανέκαθεν, μακρόθεν κ.λπ.) σύμφωνα με τον οικείο γραμματοσυντακτικό κανόνα δεν χρειάζονται μπροστά τους την πρόθεση «από», γιατί βεβαίως η έννοια της πρόθεσης εμπεριέχεται στο μόρφημα -θεν. Ωστόσο συναντούμε την εκφορά τους με την πρόθεση «από» ήδη από την εποχή του Ομήρου! (λ.χ. Οδ. λ 18: απ’ ουρανόθεν, Κατά Μάρκον Ευαγγέλιο 5.6: από μακρόθεν). Είναι περιττό να τονιστεί ότι τα παραδείγματα αυτά, που έχουν την εξήγησή τους, δεν πρέπει να κλονίζουν την πεποίθησή μας ότι στην παραγωγή του λόγου δεν πρέπει να επικρατεί γραμματική ή συντακτική αναρχία, που διαταράσσει τον ειρμό και τη συνοχή του και αποσαθρώνει τελικά τα νοήματά του.

Το κυριότερο απ’ όλα είναι ότι δεν πρέπει επ’ ουδενί λόγω να δίνουμε την εντύπωση στους χρήστες της γλώσσας και ιδιαίτερα στους νέους μας ότι μπορούν να μιλούν και να γράφουν όπως θέλουν, επικαλούμενοι ανάλογα παραδείγματα από τη γλωσσική μας παράδοση ή προβάλλοντας τη δικαιολογία ότι το άκουσαν στον δρόμο, στην αγορά ή στο γήπεδο. Αντίθετα, έχουμε χρέος όλοι μας να τονίζουμε κάθε φορά στις νέες γενιές ότι η γλώσσα μας, όπως άλλωστε κάθε γλώσσα, αποτελεί το ανώτερο σύστημα επικοινωνίας –που υπακούει όμως σε κάποιους βασικούς κανόνες, τους οποίους δεν πρέπει να παραβιάζουμε. Οφείλουμε επίσης να υπογραμμίζουμε στους νέους μας τι αξία έχει η γλώσσα μας και τι θησαυρούς κρύβει μέσα της. Γι’ αυτόν τον λόγο επιβάλλεται να τη σεβόμαστε και να τη μελετάμε με σκοπό να την κατακτήσουμε –κάτι που δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση, αλλά απαιτεί επιμονή και υπομονή μεγάλη, χρόνο και κόπο πολύ. Προκειμένου όμως για το πολύτιμο αυτό αγαθό της ζωής, αξίζει να υποβαλλόμαστε σε κάθε μόχθο και κάθε θυσία.