Λίγες ημέρες πριν από τη συναυλία του στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, ο Ζμπίγκνιου Πράισνερ, ο διάσημος πολωνός συνθέτης, μιλάει για εθνικές τραγωδίες, για την πρώτη του συνάντηση με τον Λεχ Βαλέσα, για την αντίστασή του στο Χόλιγουντ και για το τι σημαίνει τελικά να κολυμπάς κόντρα στο ρεύμα.
Τη συνάντησή μας καθυστέρησαν νέφη ηφαιστειακής τέφρας και σωρεία εθνικών τραγωδιών. Ο Ζμπίγκνιου Πράισνερ επρόκειτο να έρθει στην Αθήνα στις 10 Απριλίου 2010, ημέρα που η Πολωνία απώλεσε σχεδόν τη μισή πολιτική και στρατιωτική ηγεσία της σε ένα τραγικό αεροπορικό δυστύχημα: «Δεν ένιωθα καλά. Δεν το θεωρούσα σωστό να έρθω να δώσω συνέντευξη για να προμοτάρω τη συναυλία μου την ώρα που ολόκληρη η χώρα μου ήταν βυθισμένη στο πένθος» λέει ο βραβευμένος συνθέτης.
Για την ημετέρα εθνική κρίση που αναπόφευκτα παρεισφρέει στην κουβέντα ο πολωνός συνθέτης μιλάει με τη σοφία και τη στωικότητα ενός αναθρεμμένου στο πρώην ανατολικό μπλοκ: «Εγώ έχω δει τι σημαίνει αληθινή οικονομική κρίση τα χρόνια του κομμουνισμού στην Πολωνία. Τότε που δεν υπήρχε βενζίνη, στα καταστήματα έβρισκες μόνο ξίδι, ούτε καν χαρτί τουαλέτας δεν είχαμε. Μη μου μιλάτε λοιπόν εσείς για κρίση. Πιστεύω απλώς ότι η νέα γενιά των Ελλήνων, όπως άλλωστε και η νέα γενιά των Πολωνών, έρχεται αντιμέτωπη με τα λάθη του παρελθόντος. Οι νέοι καλούνται σήμερα να πληρώσουν αυτά που διέπραξαν οι προηγούμενοι, αμαρτίες γονέων δηλαδή». Χαμογελάει όταν θυμάται εκείνο το παγωμένο καλοκαίρι του 1980 στην Πολωνία, τότε που κατέρρευσε όλη εκείνη η ψευδαίσθηση κρατικής ευημερίας και η κομμουνιστική κυβέρνηση ανακοίνωσε μια σειρά σκληρών μέτρων, όπως, για παράδειγμα, τη μείωση της μηνιαίας κατά κεφαλήν ποσότητας κρέατος κατά 20%!
Για το σημερινό ελληνικό «κραχ» επιμένει ότι η μόνη ενδεδειγμένη απάντηση, αυτή που ταιριάζει γάντι σε όλα τα πιθανά ερωτήματα, είναι η σιβυλλική «Ισως ναι, ίσως όχι!» (την εκφέρει μάλιστα σε άψογα ελληνικά!). «Η Πολωνία είναι αυτή τη στιγμή το αρνητικό της Ελλάδας» αποφαίνεται μισοαστεία-μισοσοβαρά, αγνοώντας φυσικά πως σε λίγες ημέρες θα ανακοινωθεί ότι εξαιτίας της ελληνικής κρίσης αναβάλλεται «επ’ αόριστον» η είσοδος της Πολωνίας στην ευρωζώνη: «Στην Ελλάδα λέτε ότι οικονομικά βρίσκεστε σε οικτρή κατάσταση, χρωστάτε, λέει, 200 δισ. ευρώ, η γερμανίδα καγκελάριος θα σας ζητήσει σε λίγο και επίσημα να πουλήσετε κανένα νησί, αλλά μέχρι στιγμής τουλάχιστον δεν έχετε βιώσει στο πετσί σας καμία τεράστια οικονομική κάμψη. Στην Πολωνία συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Στα νούμερα τα πάμε καλά, το έλλειμμά μας, λένε, έχει μειωθεί, αλλά στην πραγματικότητα η μητέρα μου, που είναι σήμερα 83 ετών, παίρνει σύνταξη 250 ευρώ. Αυτά δεν φτάνουν ούτε για να πληρώσεις το ηλεκτρικό και το γκάζι. Τελικά είναι το πώς “μετράς” μια κρίση. Με τα γερμανικά κριτήρια όλοι πάμε για “φούντο”».
Η αλήθεια είναι ότι ο αυτοδίδακτος συνθέτης της τριλογίας «Τα τρία χρώματα» («Μπλε», «Λευκό», «Κόκκινο»), του «Δεκαλόγου» και της «Διπλής ζωής της Βερόνικα» διασταυρώθηκε πολλές φορές με την ιστορία, και όχι μόνο στο πλαίσιο κάποιου σάουντρακ – όπως αυτό που εμπνεύστηκε για τη σειρά ντοκυμαντέρ του ΒΒC «People’sCentury», όταν κλήθηκε να «ντύσει» μουσικά τον 20ό αιώνα. Λίγοι γνωρίζουν ότι ο Ζμπίγκνιου Πράισνερ σπούδασε στην Κρακοβία ιστορία και φιλοσοφία. Στις σπουδές προστέθηκαν σύντομα και τα προσωπικά του βιώματα. Θυμάται πάντα την πρώτη φορά που φοιτητής ακόμη συνάντησε τον Λεχ Βαλέσα. Ηταν στο καμπαρέ «Piwnica Pod Baranami» της Κρακοβίας τον Σεπτέμβριο του 1980, λίγο μετά το ιδρυτικό συνέδριο της «Αλληλεγγύης». Το καμπαρέ αυτό ήταν το πιο hot αντικομμουνιστικό καταφύγιο, εκεί που για αρκετά χρόνια ένας πρώιμος Κάρολος Βοϊτίλα απήγγελε ποίηση και οι καλλιτέχνες καλούνταν να υπονομεύσουν «ξεδιάντροπα» το καθεστώς: «Μπορούσες να κάνεις ό,τι ήθελες εκεί μέσα. Μπορούσες, για παράδειγμα, να πάρεις συνέντευξη από κάποιο υψηλόβαθμο πολιτικό στέλεχος και μετά να τη μετατρέψεις σε μουσική. Αν σου έλεγε κανείς τίποτε, απαντούσες ότι το μόνο που ήθελες ήταν να βοηθήσεις το καθεστώς! Αν τολμούσες βέβαια να κάνεις κάτι τέτοιο στη Ρωσία, θα βρισκόσουν στο πρώτο τρένο για τη Σιβηρία». Ο ηγέτης της «Αλληλεγγύης» είχε έρθει για επίσκεψη, φυσικά υπό τα άγρυπνα βλέμματα της μυστικής αστυνομίας που παραμόνευε πίσω από κάθε γωνία. «Θυμάμαι τόσο έντονα εκείνη την ημέρα. Μας είπε: “Κοιτάξτε, τώρα είμαι ο αρχηγός της “Αλληλεγγύης”, αλλά αν στο μέλλον χάσω τη δουλειά μου θα γυρίσω εδώ να διορθώσω τα ηλεκτρικά (σ.σ.: ήταν ηλεκτρολόγος), γιατί εδώ μέσα ο φωτισμός είναι εξαιρετικά κακός”». «Ο Βαλέσα είναι πάντα ο ήρωάς μας» συμπληρώνει και τα μάτια του φωτίζονται: «Από τότε που σκαρφάλωσε τους συρμάτινους φράχτες στα ναυπηγεία του Γκντανσκ μέχρι σήμερα είναι ο ήρωάς μας. Δεν με ενδιαφέρει να ακούω όλες αυτές τις θεωρίες συνωμοσίας γύρω από το πρόσωπό του, ότι ήταν κατάσκοπος των μυστικών υπηρεσιών κτλ. κτλ. Ούτε να τις ξέρω δεν θέλω. Ο Βαλέσα είναι ένας από τους μεγαλύτερους άνδρες της πολωνικής ιστορίας». Στην ερώτηση αν θα λάβει μέρος στους εορτασμούς για τα 30 χρόνια της «Αλληλεγγύης» το εφετινό καλοκαίρι – ανάμεσα στους επίσημους συμμετέχοντες είναι ο αμερικανός σκηνοθέτης Μπομπ Γουίλσον – o Πράισνερ εκσφενδονίζει ένα πικρόχολο σχόλιο: «Οχι, διότι κανείς δεν με κάλεσε. Εχω ανθρώπους που με αγαπούν, εδώ, στο Λονδίνο, στην Ιταλία, στη Γερμανία… Στην Πολωνία όμως το κράτος δεν θα μπει ποτέ στον κόπο να σε στηρίξει. Η τέχνη παραμένει πάντα άθυρμα πολιτικών συμφερόντων. Δυστυχώς, δεν μπορείς να γίνεις ποτέ Μεσσίας στη χώρα σου».
Στα 55 χρόνια του ο Ζμπίγκνιου Πράισνερ αρνείται ακόμη πεισματικά να ενδώσει στο Χόλιγουντ. Επιμένει ότι στα αμερικανικά φιλμ η μουσική λειτουργεί σαν υποβολέας, σου υποδεικνύει πότε πρέπει να χαμογελάσεις, ποια είναι η κατάλληλη στιγμή για να δακρύσεις: «Δεν υπάρχει σιωπή. Αν πάρετε, για παράδειγμα, το σάουντρακ του “Μετά την επόμενη μέρα” και το κάνετε τράμπα με αυτό της “Τροίας”, θα διαπιστώσετε ότι δεν αλλάζει απολύτως τίποτε. Η δομή τους είναι πανομοιότυπη». Δέχεται ότι έχει «βομβαρδιστεί», «όπως όλοι άλλωστε», από χολιγουντιανές προτάσεις, αλλά δεν υπάρχει ούτε ένας αμερικανός σκηνοθέτης με τον οποίο θα ήθελε να συνεργαστεί: «Σε καμία γαμ… η περίπτωση δεν θα πάω να δουλέψω στην Αμερική. Υπάρχει ένα χάσμα αισθητικής και νοοτροπίας. Δεν μπορώ να συνθέσω για κάτι που είναι τελείως κόντρα σε μένα. Αγωνίζομαι εδώ και χρόνια να είμαι συνεπής με τον εαυτό μου. Στις ΗΠΑ η όλη διαδικασία είναι πόλεμος. Ποτέ δεν ξέρεις ποιος παίρνει τις αποφάσεις. Ερχεται η στιγμή που έχεις φτάσει στο τελικό στάδιο του σάουντρακ και ο σκηνοθέτης σού λέει: “Ζμπίγκνιου, μου αρέσει πάρα πολύ αλλά πρέπει να συνεννοηθείς και με τον παραγωγό”. Υστερα το στούντιο σού λέει: “Καταπληκτικό, αλλά ο διανομέας…”. Μαζεύονται πάρα πολλά “αλλά”. Υπό αυτές τις συνθήκες είναι πρακτικά αδύνατο να δημιουργήσεις κάτι». Τονίζει ότι η προσωπική του αντίσταση στο Χόλιγουντ έχει να κάνει με ολόκληρη την κοσμοθεωρία του: «Το δικό μου πιστεύω είναι κάτι που έλεγε ένας μεγάλος πολωνός ποιητής, ο Ζμπίγκνιου Χέρμπερτ: “Πρέπει να κολυμπάς κόντρα στο ρεύμα”. Γιατί το ρεύμα συμπαρασύρει όλα τα σκουπίδια. Γι’ αυτό νομίζω ότι αγωνίζομαι όλη μου τη ζωή. Και, πιστέψτε με, έχω εξασκήσει καλά τους μυς μου».
Η ερώτηση για το αν κατάφερε να εντοπίσει τον ευρωπαίο σκηνοθέτη που θα τον εμπνεύσει όπως ο συμπατριώτης του Κριστόφ Κισλόφσκι, ο οποίος απεβίωσε το 1996, είναι σχεδόν κλισέ αλλά αναπόφευκτη: «Να σας πω την αλήθεια, δεν επιθυμώ να βρω κάποιον σαν εκείνον. Δεν είναι από αυτά που συμβαίνουν δύο φορές στη ζωή σου. Αυτό που είχαμε με τον Κριστόφ ήταν μοναδικό, ήταν υπέροχο, αλλά σήμερα οι καιροί είναι διαφορετικοί. Για μένα σήμερα το ερώτημα είναι αν έχω ακόμη τη δύναμη να πω σε κάποιον: “Ακολούθησέ με”. Αν μπορώ να πω στους νέους ανθρώπους: “Είμαι ένας καλλιτέχνης, αυτό είναι το παρελθόν μου, αυτό είναι το μέλλον μου, ακολουθήστε με γιατί έχω κάτι ακόμη να σας δείξω”».
Ο Ζμπίγκνιου Πράισνερ θα δώσει συναυλία στο Μέγαρο Μουσικής
Αθηνών στις 30 Μαΐου, στις 8.30 μ.μ. Προπώληση εισιτηρίων στα ταμεία του Μεγάρου, στο εκδοτήριο του Μεγάρου (Ομήρου 8), στο www.megaron.gr ή στο τηλ. 210 7282 333.
Δημοσιεύθηκε στο BHMagazino, τεύχος 500, σελ. 58-61, 16/05/2010.
