Η Εγκυκλοπαίδεια του 18ου αιώνα αποτελεί το εμβληματικό έργο του γαλλικού Διαφωτισμού, ένα συλλογικό εκδοτικό κατόρθωμα που ξεκίνησε να εκδίδεται με επικεφαλής τους Ντιντερό και Ντ’Αλαμπέρ το 1751 και ολοκληρώθηκε ύστερα από 20 και πλέον χρόνια. Με την κρατική λογοκρισία να απειλεί διαρκώς την ακεραιότητα όχι μόνο των κειμένων, αλλά και των ίδιων των συντελεστών, ένας κύκλος ανθρώπων και πολλοί συνεργάτες από όλους τους χώρους της επιστήμης, των τεχνών και των γραμμάτων συνέθεσαν ένα μεγάλο σε έκταση και ακόμη μεγαλύτερο σε εμβέλεια πόνημα. Μπορεί η ιδέα της συμπερίληψης των ανθρώπινων γνώσεων σε εγκυκλοπαιδική εκδοχή να μην ήταν καινούργια, ήταν οι εγκυκλοπαιδιστές όμως που ανέλαβαν να της προσδώσουν την εντελή μορφή της. Και ασφαλώς το διακύβευμα για τη συγκρότηση μιας εγκυκλοπαίδειας δεν ήταν απλώς και μόνον επιστημονικό ή στενά παιδαγωγικό, αλλά και κατ’ εξοχήν πολιτικό. Ηταν ένα αίτημα χειραφέτησης από τη δεισιδαιμονία, την προκατάληψη, την αυθεντία, ένα αίτημα απαλλαγής από την κατήχηση και τον δογματισμό και, αντίθετα, υποστήριξης των διανοητικών και κριτικών δυνάμεων του ανθρώπου και της αυτοδύναμης καλλιέργειάς τους.
Αν λοιπόν η Εγκυκλοπαίδεια δικαίως εκλαμβάνεται ως η επιτομή του Διαφωτισμού, ο Προεισαγωγικός Λόγος σε αυτήν μπορεί να θεωρηθεί η διακήρυξή αρχών του, το ιδρυτικό κείμενο που συγκεφαλαιώνει το πρόγραμμά του και συμπυκνώνει τις θεμελιώδεις ιδέες του. Οχι βεβαίως ότι μπορεί να αποδώσει όλες τις εσωτερικές διαφοροποιήσεις ενός πνευματικού κινήματος πολυσχιδούς και ετερογενούς (η εισαγωγή του Πασχάλη Κιτρομηλίδη διαπραγματεύεται καίρια το κείμενο στην ιστορική εξέλιξη του Διαφωτισμού). Εκφράζει ωστόσο τη γενική του φιλοσοφία σε μία από τις δημοφιλείς εκδοχές του όπως την αναστοχάζεται ένας από τους πλέον διακεκριμένους εκπροσώπους του. Ο Ζαν ντ’Αλαμπέρ υπήρξε πρώτα από όλα ένας σημαντικός μαθηματικός και επιστήμονας. Με τις πρωτότυπες μελέτες του γίνεται μέλος της Ακαδημίας Επιστημών σε ηλικία μόλις 24 ετών, το 1741. Η επιστημονική αυστηρότητα του Ντ’Αλαμπέρ εκφράζεται έκδηλα και στον Προεισαγωγικό Λόγο. Δεν θα βρούμε σε αυτόν τη σαρκαστική γραφή του Ντιντερό, τα πολεμικά ξεσπάσματα του Ρουσό ή τις λογοτεχνικές επιδόσεις του Βολταίρου. Ο Ντ’Αλαμπέρ είναι συστηματικός, ακριβής και… εγκρατής. Και αν είναι γεγονός ότι δεν είναι ο πλέον ριζοσπάστης ανάμεσα στους διαφωτιστές, δεν υπολείπεται σε αιχμηρότητα όσον αφορά τα βασικά τους προτάγματα. Ισα ίσα, επειδή αυτά θεμελιώνονται σε μια γλώσσα που εκ πρώτης όψεως δεν «προκαλεί», σε «υποχρεώνει» να αποδεχθείς μια αλυσίδα συλλογισμών, η κατάληξη της οποίας προκύπτει ήπια μεν, με σοβαρότατα συμπεράσματα δε. Ετσι, οφείλουμε, ας πούμε, να συγκρατήσουμε την ανατίμηση της χειρωνακτικής εργασίας κάθε είδους – «η κοινωνία, δικαίως σεβόμενη τις διάνοιες που τις παρέχουν τα φώτα τους, διόλου δεν πρέπει να υποτιμά τα χέρια που την υπηρετούν». Η συνακόλουθη μετατόπιση του ενδιαφέροντος στον έως τότε αφανή κόσμο των «απλών» ανθρώπων έχει αιτιολογηθεί περίτεχνα ώστε να επιτρέπει την ακόλουθη απόφανση: «Τα ονόματα αυτών των ευεργετών του ανθρώπινου γένους είναι σχεδόν όλα άγνωστα, ενώ την ιστορία των καταστροφέων του, των κατακτητών δηλαδή, τη γνωρίζει όλος ο κόσμος». Διαπιστώνουμε δηλαδή μια έμμεση αποδοκιμασία της απολυταρχίας και του δεσποτισμού· διότι ποιοι είναι άραγε οι κατακτητές και οι καταστροφείς;
Ο Προεισαγωγικός Λόγος δομείται σε τρία μέρη. Στο πρώτο παρουσιάζεται η επιστημολογική θεμελίωση της αισθησιοκρατίας ως πηγής της γνώσης. Η αισθησιοκρατία ταιριάζει στο διαφωτιστικό πρόγραμμα στον βαθμό που αποτελεί ένα πρόσφορο μέσο απαξίωσης ανορθολογικών μορφών δοξασίας και του μεταφυσικού τρόπου σκέψης. Αν στο πρώτο μέρος η γνώση εξετάζεται και οργανώνεται από λογική άποψη, στο δεύτερο αποτιμάται στην ιστορική της εξέλιξη. Εδώ η διαφωτιστική σκέψη αναπτύσσει την ιστορική της αυτοσυνείδηση, ανακαλύπτει τις οφειλές της στους αρχαίους και την πρόοδο που αναλαμβάνει να επιτελέσει ως κληρονόμος της Αναγέννησης. Το τρίτο μέρος βασίζεται στο κείμενο του Ντιντερό με το οποίο η Εγκυκλοπαίδεια είχε προαναγγελθεί στο γαλλικό κοινό διά του Τύπου. Ο Ντ’Αλαμπέρ το μεταγράφει αναφερόμενος στη δομή, στα λήμματα, στους επιμελητές και στους συγγραφείς της. vand@ath. forthnet.gr
