Ο θεωρητικός

της απόφασης Ο φιλόσοφος – παρατηρητής


των ανθρωπίνων πραγμάτων απεργάζεται τη διάρρηξη των ορίων των επιστημών και με το έργο


και τις δημόσιες παρεμβάσεις του φιλοδοξεί να καταστήσει κατανοητή τη «ζωντανή ιστορία»

ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑ: Ο Παναγιώτης Κονδύλης γεννήθηκε στην Αρχαία Ολυμπία το 1943. Μπήκε πρώτος στη Νομική Αθηνών, που φαίνεται όμως ότι δεν ικανοποίησε τα ενδιαφέροντά του, ώστε τον επόμενο χρόνο έδωσε και πάλι εξετάσεις (ενώ θα μπορούσε να κάνει μετεγγραφή) και ήρθε πρώτος στη σειρά επιτυχόντων στη Φιλοσοφική Σχολή. Στη διάρκεια της δεκαετίας του ’60 υπήρξε ενεργό στέλεχος του φοιτητικού κινήματος (με συμμετοχή στην ίδρυση της ΕΦΕΕ) και κινήθηκε στον χώρο της Αριστεράς. «Η θετική και αρνητική αντιπαράθεσή μου με τον μαρξισμό στο επίπεδο της θεωρίας και με το κομμουνιστικό κίνημα στο επίπεδο της πολιτικής πράξης υπήρξε κεντρική εμπειρία στην πνευματική και προσωπική μου ζωή», παραδέχθηκε αργότερα. Εξαιτίας της δραστηριοποίησής του στον αριστερό χώρο, ο Κονδύλης έκανε τη στρατιωτική του θητεία ως ημιονηγός σε πειθαρχικό τάγμα στα χρόνια της δικτατορίας. Εφυγε τελικά από την Ελλάδα το 1971 και σπούδασε φιλοσοφία, νεότερη ιστορία και πολιτικές επιστήμες στα Πανεπιστήμια της Φραγκφούρτης και της Χαϊδελβέργης, όπου αναγορεύθηκε διδάκτωρ φιλοσοφίας. Στη Χαϊδελβέργη ο Κονδύλης εργάζεται ως ερευνητής χωρίς να έχει διδακτικές υποχρεώσεις στο πανεπιστήμιο. Η δουλειά του έχει κερδίσει ευρεία αναγνώριση στην Ευρώπη, ιδίως στη Γερμανία, όπου είναι εταίρος του Ιδρύματος Ανωτέρων Σπουδών στο Βερολίνο και έχει τιμηθεί με διακρίσεις όπως το μετάλλιο Γκαίτε, που δίδεται σε προσωπικότητες οι οποίες έχουν συμβάλει στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, και το βραβείο Χούμπολτ, το οποίο απονέμεται σε στοχαστές που προάγουν με το έργο τους την υπόθεση της φιλοσοφίας.

ΕΡΓΟ: Τα περισσότερα βιβλία του Παναγιώτη Κονδύλη κυκλοφορούν στα ελληνικά. Ενδεικτικά μπορεί να αναφέρει κανένας τα έργα του «Η κριτική της μεταφυσικής στη νεότερη σκέψη» (Γνώση, 1983), «Ο Μαρξ και η Αρχαία Ελλάδα» (Στιγμή, 1984), «Ο ευρωπαϊκός διαφωτισμός» (δίτομη έκδοση, Θεμέλιο, 1987), «Η παρακμή του αστικού πολιτισμού. Από τη μοντέρνα στη μεταμοντέρνα εποχή κι από τον φιλελευθερισμό στη μαζική δημοκρατία» (Θεμέλιο, 1991), «Ισχύς και απόφαση. Η διαμόρφωση των κοσμοεικόνων και το πρόβλημα των αξιών» (Στιγμή, 1991), «Πλανητική πολιτική μετά τον Ψυχρό Πόλεμο» (Θεμέλιο 1992), «Η ηδονή, η ισχύς, η ουτοπία» (Στιγμή, 1992). Ο Κονδύλης διευθύνει και επιμελείται από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 τη μείζονος σημασίας σειρά «Φιλοσοφική και Πολιτική Βιβλιοθήκη» (Γνώση) που αριθμεί ήδη 53 τίτλους. Είναι επίσης τακτικός αρθρογράφος της έγκυρης γερμανικής εφημερίδας «Frankfurter Allgemeine Zeitung», ενώ οι επιφυλλίδες του αναδημοσιεύονται μεταφρασμένες και στον ελληνικό Τύπο.

ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ: Ο Κονδύλης μοιράζει τον χρόνο του ανάμεσα στην Ελλάδα και στη Γερμανία. Στη Χαϊδελβέργη ζει σε μια σοφίτα που του έχει παραχωρήσει ένας φίλος του και, μετά τον καθιερωμένο πρωινό περίπατό του, εργάζεται στη βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου. Οταν βρίσκεται στην Αθήνα, ζει απομονωμένος στο σπίτι του στον Κοκκιναρά, αφιερώνοντας τον χρόνο του στη μελέτη και στη συγγραφή: «Μπορεί να δουλεύει ατελείωτες ώρες ­ όσο χρειάζεται» ­, λέει ένας οικείος του. Αναφέρεται συχνά με θαυμασμό το εύρος των αναγνώσεών του και η γλωσσομάθειά του: γνωρίζει αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά, ισπανικά και λατινικά. Μαγνητική προσωπικότητα με ιδιαίτερα ανεπτυγμένο το στοιχείο της ειρωνείας, ο Κονδύλης έχει ποικίλα ενδιαφέροντα (ανάμεσά τους και το ποδόσφαιροΩ o φιλόσοφος παρακολούθησε, λέγεται, τους πρόσφατους αγώνες του Euro ’96) και απολαμβάνει τη συναναστροφή των φίλων του, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται και οι έλληνες εκδότες τουΩ παρευρίσκεται, μάλιστα, συχνά τα Σάββατα στο τυπογραφείο της Στιγμής. Παρά τις παρεμβάσεις του στα κοινά μέσω του Τύπου, αποφεύγει με συνέπεια τα φώτα της δημοσιότητας και δεν δίνει συνεντεύξεις. Δεν υπάρχει δημοσιευμένη φωτογραφία του ­ είναι μάλιστα ιδιαίτερα αυστηρός σε αυτό το ζήτημα. Η προσωπογραφία του Κονδύλη, που δημοσιεύεται σήμερα, έγινε ειδικά για «Το Βήμα», εν αγνοία, φυσικά, του φιλοσόφου.

Οποιος πιστεύει στην ύπαρξη τελειωτικών λύσεων φοβάται απλώς ότι θα χάσει τη βεβαιότητα μιας ευτυχίας χωρίς κινδύνους», γράφει ο Παναγιώτης Κονδύλης προς το τέλος του μείζονος (και ίσως πιο προσωπικού) θεωρητικού έργου του «Ισχύς και απόφαση». Μερικές γραμμές αργότερα, στην ακροτελεύτια σελίδα, ο φιλόσοφος, έχοντας ολοκληρώσει πια την έκθεση της περιγραφικής θεωρίας της απόφασης, επισημαίνει στοχαστικά ότι «τέτοιες παρατηρήσεις και σκέψεις μπορούν να χαρίσουν απολαύσεις μονάχα σε λεπτογεύστες και επαΐοντες του περιθωρίου».

Η μετριοπαθής αυτή κατάληξη ενός φιλοσοφικού βιβλίου που αποτελεί πραγματικό tour de force είναι απατηλή. Ο 53χρονος Κονδύλης, που έχει βάση του τη Χαϊδελβέργη, αναγνωρίζεται σήμερα ως ένας από τους σημαντικότερους φιλοσόφους της Γηραιάς ΗπείρουΩ αυτό δε ενώ βρίσκεται στο μέσον της δημιουργικής του διαδρομής. Ο όγκος και το εκτόπισμα του πολυσχιδούς έργου του Κονδύλη δεν αποτελεί αντικείμενο αμφισβήτησης. Το δίτομο μελέτημά του για τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, παραδείγματος χάριν, χαρακτηρίστηκε από τους σχολιαστές ως «θεμελιώδες έργο αναφοράς», επίτευγμα προσωπικό σε εποχή όπου κανόνας είναι η ομαδική εργασία, ενώ η ερμηνευτική θέση του έλληνα στοχαστή κρίθηκε ως η «πειστικότερη από όλες» όσες έχουν προηγηθεί.

* Μεταμοντέρνος


χυλός

Ο Κονδύλης αυτοπροσδιορίζεται ως «παρατηρητής των ανθρωπίνων πραγμάτων». «Δεν επιθυμώ», λέει σε συνέντευξή του που αναδημοσιεύεται στο ειδικό τεύχος – αφιέρωμα του περιοδικού «Λεβιάθαν», «να κατανοήσω και να παρουσιάσω την ανθρώπινη συμπεριφορά από τη σκοπιά «της» φιλοσοφίας, «της» πολιτικής, «της» κοινωνιολογίας, ή «της» ιστορίας αλλά ακριβώς το αντίστροφο: πρόθεσή μου είναι να κάνω πρόδηλη την ενότητα των βασικών της δομών και την εσώτερη λογική της εκδίπλωσής της στους τομείς της φιλοσοφικής, πολιτικής, κοινωνικής και ιστορικής πράξης». Ο στοχαστής σπεύδει να προειδοποιήσει ότι «η δομή της φιλοσοφικής πράξης υπερφαλαγγίζει τις φιλοδοξίες όσων πράττουν ως φιλόσοφοι»Ω επισημαίνει μάλιστα ότι «δεν υπήρξε ίσαμε σήμερα ενιαία φιλοσοφία». Αν ο Κονδύλης ενδιαφέρεται να διαρρήξει τα όρια μεταξύ των επιστημών, ένα τέτοιο αίτημα διεκπεραιώνεται τελικά μέσα από την αντίληψη του «ενιαίου χαρακτήρα της ανθρώπινης πράξης», που μπορεί να δημιουργήσει και τις προϋποθέσεις μιας ενιαίας εννοιολογίας ­ σε απόσταση, πάντως, από τον «μεταμοντέρνο χυλό», όπου «αναμειγνύονται κατά βούληση και αρέσκεια τα πάντα».

Τα ιστορικά έργα του Κονδύλη «περιέχουν μια θεωρία των ευρωπαϊκών Νέων Χρόνων», περιόδου που έχει φθάσει στο τέλος της. Είναι το κομμάτι αυτό της δουλειάς του σε συνδυασμό με την ανυπομονησία του απέναντι στην καθαρότητα της θεωρίας (που «δεν σε απαλλάσσει από το χρέος να βουτήξεις τα πόδια σου στη λάσπη») και τη φιλοδοξία του να καταστήσει κατανοητή τη ζωντανή ιστορία που αναδεικνύει τον αρθρογράφο Κονδύλη τακτικό συνεργάτη της γερμανικής εφημερίδας «Frankfurter Allgemeine»: «Η σκέψη έχει νόημα μόνο από τη στιγμή που θα επιχειρήσεις συγκεκριμένες θεωρητικές αναλύσεις». Εγγύτερα στα ενδιαφέροντά του αυτά βρίσκονται βιβλία όπως η «Πλανητική πολιτική μετά τον Ψυχρό Πόλεμο», που αντλεί από την αρθρογραφία του στον Τύπο, και «Η παρακμή του αστικού πολιτισμού. Από τη μοντέρνα στη μεταμοντέρνα εποχή και από το φιλελευθερισμό στη μαζική δημοκρατία».

* Ο στίβος


των media

Η επιφυλλιδογραφία του Κονδύλη υποδεικνύει για άλλη μία φορά την ανάγκη των σημερινών φιλοσόφων να κατέλθουν στον στίβο των media, δίνοντας το δικό τους spin (για να δανειστεί κανένας έναν όρο από την ορολογία του πολιτικού μάρκετινγκ) σε τρέχοντα ζητήματα πολιτικής και οικονομίας. Ετσι, ο Κονδύλης κομίζει και αυτός τις απόψεις (ή μάλλον τις επιφυλάξεις) του για το περιώνυμο «τέλος της Ιστορίας» και το κοσμοϊστορικό επεισόδιο του ψυχρού πολέμουΩ για το πώς συντηρητισμός, φιλελευθερισμός και σοσιαλισμός «έχασαν βαθμηδόν τους κοινωνικούς τους φορείς και τις κοινωνικές τους αναφορές, έτσι ώστε η χρήση τους έγινε αυθαίρετη και εναλλακτική»Ω για τη μετάβαση του διεθνούς συστήματος από διπολική σε πολυπολική δομήΩ για τη συνύφανση της πολιτικής με οικονομικούς και βιολογικούς παράγοντες, καθώς οι παγκόσμιες μαζικοδημοκρατικές προσδοκίες προβάλλονται σε έναν ορίζοντα σπάνης των οικολογικών και άλλων αγαθώνΩ τέλος, για τους κινδύνους μιας διηνεκούς «αχαλίνωτης ανομίας».

Η στάση του Κονδύλη απέναντι στη δημοσιότητα είναι ιδιότυπη. Στη συνεργασία του με τον Τύπο δείχνεται εκλεκτικός και στέκεται σε μείζονα ζητήματα, χωρίς να άγεται από την άμεση επικαιρότητα. Η σκέψη του δεν κατακερματίζεται σε ομιλίες, διαλέξεις και άρθρα, διασπώμενη μέσα στον κυκεώνα των media, όπως συμβαίνει με αρκετούς σύγχρονους φιλοσόφους. Αλλωστε, την ώρα όπου οι συνάδελφοί του συμπεριφέρονται ως «αστέρες», περιβαλλόμενοι τα χαρακτηριστικά της διασημότητας, ο Κονδύλης δεν έχει διδακτικές υποχρεώσεις στο πανεπιστήμιο και ζει σε μια σοφίτα αφοσιωμένος στη συγγραφή των βιβλίων του. Σε πείσμα του συρμού που θέλει τους σημερινούς στοχαστές να επικοινωνούν με το κοινό μέσω συνεντεύξεων, εκείνος όχι μόνο δεν δίνει συνεντεύξεις αλλά αρνείται ακόμη και να φωτογραφηθεί. Για τους αναγνώστες η φυσιογνωμία του έχει αναγκαστικά τα αινιγματικά χαρακτηριστικά της σκέψης του.

* Η δομή


της σκέψης

Αξιοσημείωτη είναι η ενότητα της δουλειάς του Κονδύλη. Οπως η αρθρογραφία του στις εφημερίδες διαθέτει αιχμή, η καθαρά θεωρητική παραγωγή του χαρακτηρίζεται από αμεσότητα. Η γνωστή λαγαρότητα της έκφρασής του είναι άλλο ένα στοιχείο που συνδέει τις δύο πτυχές της δουλειάς του. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον διανοούμενο αναγνώστη έχει το προαναφερθέν βιβλίο του «Ισχύς και απόφαση», έργο του 1984 που εισάγει την περιγραφική θεωρία της απόφασης και που, αν δεν κινδύνευε κανένας να χαρακτηριστεί απλοϊκός, θα έμπαινε στον πειρασμό να παρατηρήσει ότι συλλαμβάνει με τρόπο ζωντανό το Zeitgeist, το «πνεύμα της εποχής».

Η περιγραφική θεωρία της απόφασης, που ενέχει αξίωση καθολικής ισχύος, είναι αξιολογικά ελεύθερηΩ είναι δηλαδή «μια θεωρία της ανθρώπινης πράξης απαλλαγμένη από όλες τις κανονιστικές αξιωματικές αποδοχές». Για τον Κονδύλη «ο κόσμος και ο άνθρωπος καθ’ εαυτοί δεν έχουν ούτε νόημα ούτε αξία». Η συνεπής αξιολογικά ελεύθερη θεώρηση «δεν μπορεί να δεχθεί τις έννοιες του καλού και του κακού, του αληθούς και του ψευδούς με το νόημα που χρησιμοποιούνται στην ηθικιστική και κανονιστική γλώσσα». Και αυτό γιατί «οι έννοιες αυτές εμφανίζονται μόνο μέσα στην ανθρώπινη ζωή με τη συγκεκριμένη υπαρξιακή της υφή, κι έτσι δεν μπορούν να αποτελέσουν μέτρα κρίσης της ζωής στο σύνολό της, δηλαδή εκ των έξω».

Απόφαση «είναι η πράξη ή η διαδικασία αποκοπής ή αποχωρισμού, από την οποία προκύπτει μια κοσμοεικόνα κατάλληλη να εγγυηθεί την ικανότητα προσανατολισμού την αναγκαία για την αυτοσυντήρηση». Η έσχατη πραγματικότητα «συνίσταται από υπάρξεις, άτομα ή ομάδες που αγωνίζονται για την αυτοσυντήρησή τους και μαζί αναγκαστικά για τη διεύρυνση της ισχύος τουςΩ γι’ αυτό συναντώνται ως φίλοι και ως εχθροί και αλλάζουν τους φίλους και τους εχθρούς ανάλογα με τις ανάγκες του αγώνα για την αυτοσυντήρησή τους και τη διεύρυνση της ισχύος τους». Η περιγραφική θεωρία της απόφασης «δεν ενδιαφέρεται για το περιεχόμενο αλλά κυρίως για τη δομή της σκέψης, είναι δηλαδή μια μορφολογία της σκέψης στη συνύφανση με την επιδίωξη της αυτοσυντήρησης και την πολεμική». Εν τούτοις ο Κονδύλης αναγνωρίζει ότι «το πρόβλημα των αξιών είναι το κατεξοχήν πρόβλημα της ζωής, μολονότι οι αξίες δεν έχουν αντικειμενική υπόσταση: εδώ έγκειται το ανυπέρβλητο και πλούσιο σε συνέπειες παράδοξο της ανθρώπινης, κοινωνικά οργανωμένης, ζωής».

* Η εμπειρία


του εκπατρισμού

Ο Κονδύλης έφυγε σε ηλικία 28 ετών από την Ελλάδα και δεν διστάζει να παρατηρήσει ότι τα βιβλία του δεν θα μπορούσαν να είχαν γραφτεί στη χώρα μας, επισήμανση που εγείρει το ζήτημα της επιρροής του εκπατρισμού στη σκέψη του αλλά και στην πορεία άλλων ελλήνων στοχαστών (όπως, παραδείγματος χάριν, ο Κορνήλιος Καστοριάδης ή ο Κώστας Αξελός). Εν τούτοις πολλές από τις ελληνικές εκδόσεις των βιβλίων του είναι πλαισιωμένες από επίμετρα ειδικά γραμμένα για την ελληνική έκδοση, από τα οποία δεν απουσιάζει η οξύτητα των διατυπώσεων για την «επαρχιακή και παρασιτική Ελλάδα» και για τη «στενότητα της πολιτικής της κοσμοεικόνας». Ο φιλόσοφος μπορεί να είναι έντονα κριτικός, αλλά ο σύνδεσμός του με τα ελληνικά πράγματα παραμένει ζωντανός, κάτι που φαίνεται όχι μόνο από τα κείμενα του και τη χρήση της ελληνικής γλώσσας αλλά και από τη δέσμευση χρόνου και εργασίας που συνεπάγεται η σειρά «Φιλοσοφική και Πολιτική Βιβλιοθήκη», την οποία διευθύνει εδώ και περισσότερα από δέκα χρόνια, ένα έργο υποδομής που πλουτίζει την ελληνική βιβλιογραφία με θεμελιακά ξένα κείμενα ­ άρα ανοίγει δρόμους για τους νεότερους.

Τελικά, αν κάτι ξεχωρίζει τον Κονδύλη, πέρα από τον εμπλουτισμό της θεματικής, τη διεύρυνση του εμπειρικού υλικού και την εκλέπτυνση των εργαλείων από βιβλίο σε βιβλίο (γεγονός που δίνει στη δουλειά του χαρακτήρα «work in progress»), είναι η φιλοδοξία για σύνθεση. Αυστηρός με τον εαυτό του, όπως και με τους άλλους, ο φιλόσοφος εκλαμβάνει τα ως τώρα βιβλία του ως «προεργασία» και εργάζεται αυτήν την εποχή στην Ελλάδα επάνω σε ένα μείζον τρίτομο έργο κοινωνικής οντολογίας, ο τίτλος του οποίου θα είναι μάλλον «Η πολιτική και ο άνθρωπος». Η θεωρητική σκέψη του φωτογραφίζει συχνά, όχι χωρίς σκιές, τις πραγματικότητες ενός κόσμου χωρίς βεβαιότητες, όπου η αυτοσυντήρηση και η ισχύς έχουν καταστεί έννοιες – κλειδιά για την ερμηνεία των ανθρωπίνων πραγμάτων.