Από τα πρώτα του βήματα στη Γη, ο άνθρωπος έμαθε να την αφουγκράζεται για ό,τι ήταν εκτός οπτικού πεδίου. Ο πρώτος, όμως, που σκαρφίστηκε συσκευή για να «πιάνει» από μακριά τις χθόνιες δονήσεις φαίνεται ότι ήταν ένας κινέζος σοφός. Ο Ζανγκ Χενγκ γεννήθηκε το 78 μ.X., έγινε αυλικός του αυτοκράτορα το 111 μ.X. και το 132 μ.X. του παρουσίασε ένα μπρούντζινο μηχανισμό που – κατά τον ισχυρισμό του – μπορούσε να καταγράψει τον χρόνο και την πηγή εκδήλωσης ενός σεισμού. Ο πρώιμος αυτός σεισμογράφος ήταν ένα μπρούντζινο αγγείο, από το οποίο κρέμονταν συμμετρικά οκτώ μεταλλικοί δράκοι με μια μπαλίτσα στο στόμα. Κάτω από τον καθέναν περίμενε ένας επίσης μπρούντζινος βάτραχος με ανοιχτό το στόμα. Την 1η Μαρτίου του 138 μ.X. ο δυτικός δράκος έριξε το σφαιρίδιό του στον πεινασμένο βάτραχο. Οι κάτοικοι της πρωτεύουσας, όμως, δεν ένιωσαν κανέναν σεισμό, οπότε άρχισαν να ψιθυρίζουν. Λίγες ημέρες αργότερα, ωστόσο, έφιππος αγγελιαφόρος έφθασε λαχανιασμένος με το μαντάτο: Σεισμός είχε γίνει στα δυτικά, 500 χιλιόμετρα μακριά από την πρωτεύουσα Λουογιάνγκ! Χρειάστηκαν κάπου 1.750 χρόνια για να εμφανισθεί ένας πιο σύγχρονος σεισμογράφος – το 1880 – και πάλι… δεν απείχε ως αρχή από εκείνον του Χενγκ.


H σεισμολογία, βεβαίως, πήρε τον δρόμο της και ως την έναρξη του A’ Παγκοσμίου Πολέμου σεισμογραφικά παρατηρητήρια υπήρχαν σχεδόν σε κάθε χώρα. Τότε ο Γουίνστον Τσόρτσιλ – ως υπουργός Πολέμου της Βρετανίας – ζήτησε από την ακαδημαϊκή κοινότητα της χώρας του να βρει έναν τρόπο για να εντοπίζουν τις θέσεις των μεγάλων κανονιών του Κάιζερ. Οι επιστήμονες κατέληξαν στην αξιοποίηση των σεισμογράφων γι’ αυτήν την ανίχνευση, και έτσι γεννήθηκε ο νέος τομέας της «Ανιχνευτικής Σεισμολογίας» (Forensic Seismology).


Οι «ντετέκτιβ των κυμάτων»


H μέθοδος γεωγραφικού προσδιορισμού της πηγής μιας ισχυρής δόνησης βασίζεται, φυσικά, στην τοπογραφική αρχή τριγωνισμού του Αρχιμήδη. Τα πράγματα όμως δεν είναι απλά, καθώς το μέσο μετάδοσης δεν είναι ομοιογενές: Τα πετρώματα του εδάφους και η σύσταση του υπεδάφους είναι παράγοντες που διαφοροποιούν τον χρόνο άφιξης του ηχητικού σήματος, οπότε πολύπλοκοι υπολογισμοί απαιτούνται για έναν ακριβή εντοπισμό. H έλευση όμως των υπολογιστών, μετά τον B’ Παγκόσμιο Πόλεμο, διευκόλυνε σημαντικά τα πράγματα, τόσο ώστε με την έναρξη του Ψυχρού Πολέμου οι «σεισμογράφοι-ωτακουστές» να γίνουν το βασικό εργαλείο ελέγχου της πυρηνικής προόδου του αντιπάλου. Από το 1959, οι ΗΠΑ προώθησαν τη δόμηση ενός Παγκόσμιου Σεισμογραφικού Δικτύου, με εμφανή στόχο τη μελέτη των τεκτονικών πλακών της Γης και αφανή την παρακολούθηση των πυρηνικών δοκιμών της Ρωσίας και – αργότερα – της Γαλλίας και της Κίνας. Οσο καλά και αν έκρυβαν οι ενδιαφερόμενοι τα σιλό των πυρηνικών κεφαλών τους, η δόνηση κάθε πυρηνικής δοκιμής εγγραφόταν στο χαρτί κάποιων σεισμογράφων, δηλώνοντας όχι μόνο τον τόπο και τον χρόνο, αλλά και την ισχύ της. Κατ’ αντιστοιχία χτίστηκε το Σύστημα Ηχητικής Παρακολούθησης (SOSUS), που παρακολουθεί με εξαιρετική ακρίβεια τους ήχους σκαφών σε θάλασσες και ωκεανούς – και βέβαια καταγράφει τις κινήσεις των ρωσικών υποβρυχίων.


Το δίκτυο των σεισμογράφων


Για την εξυπηρέτηση αυτών των αναγκών και την περαιτέρω εξέλιξη του κλάδου, οι ένοπλες δυνάμεις των ΗΠΑ διέθεσαν μεγάλα κονδύλια στα πανεπιστήμια. Χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της γενιάς των επιστημόνων που εξειδικεύθηκαν στην Ανιχνευτική Σεισμολογία είναι ο Τέρι Γουάλας. Γιος χημικού που μετακόμισε στο Λος Αλαμος για να εργαστεί στην ανάπτυξη πυρηνικών όπλων, ο Γουάλας σπούδασε Γεωλογία πριν από 26 χρόνια. Από τότε καταγίνεται συνεχώς με την αναγνώριση των ήχων του πλανήτη που καταγράφουν οι σεισμογράφοι και την εξιχνίαση των όσων διηγούνται. Τα στοιχεία του τα συλλέγει στο γραφείο του, στο Πανεπιστήμιο της Αριζόνας, από 3.600 σεισμογραφικούς σταθμούς ανά τον κόσμο. Συνολικά υπάρχουν περίπου 10.000 τέτοιοι ποιοτικοί σταθμοί παγκοσμίως, αλλά δεν κοινοποιούν όλοι τα στοιχεία τους. Ο Γουάλας και οι συνεργάτες του παρακολουθούν συνεχώς τις δονήσεις που καταγράφονται, εστιάζοντας την προσοχή τους σε αυτές που δεν αφορούν σεισμούς. Εντοπίζουν την πηγή και αναζητούν τη φύση κάθε προέλευσης, ώστε να εμπλουτίσουν τα αρχεία με ένα ακόμη «σεισμογραφικό ίχνος». Μέσα από αυτήν την επίπονη και μακροχρόνια διαδικασία έχουν φθάσει πλέον να διακρίνουν τα αποτυπώματα σχεδόν όποιου υπέρβαρου τραντάζει τη γη: «Ισως δεν θα μπορέσουμε ποτέ να ανιχνεύσουμε την προσγείωση ενός μεμονωμένου αλεξιπτωτιστή», δηλώνει ο Γουάλας, «αλλά θα μπορούμε να εντοπίσουμε τη ρίψη ενός τζιπ και να τη διακρίνουμε από εκείνη ενός τανκ. Ηδη έχουμε κάνει πειράματα με φορτηγά που κινούνται στη Χιλή και μπορέσαμε να διακρίνουμε την κατεύθυνση κίνησης και το βάρος του καθενός». Οσο για τη δυνατότητα ανίχνευσης κινήσεων στη θάλασσα, ο Γουάλας χαμογελάει πλατιά: «Με ένα υδρόφωνο στο νερό μπορούμε να δούμε την έκρηξη ενός δυναμίτη οπουδήποτε στον πλανήτη – τόσο σιωπηλοί είναι οι ωκεανοί. Αν θέλετε, λοιπόν, να κρύψετε κάτι, μην το κάνετε στο νερό». Και το απέδειξε αυτό με την εξιχνίαση του τι συνέβη στο υποβρύχιο «Κουρσκ», όταν αυτό βυθίστηκε προ τριετίας στον βόρειο παγωμένο ωκεανό, ενόσω ο Γουάλας βρισκόταν στο γραφείο του στην Αριζόνα.


H δυνατότητα «φωτογράφισης δραστηριοτήτων» μέσα από το φιλτράρισμα όλων των απίστευτα πολυσύνθετων και αλληλοεπικαλυπτόμενων δονήσεων που διατρέχουν τον πλανήτη δεν θα μπορούσε να αφήσει ασυγκίνητη την αμερικανική κυβέρνηση. Είχε παρακολουθήσει προσεκτικά τα βήματα προόδου του Γουάλας και των συναδέλφων του και είχε ήδη αναθέσει σε μερικούς μικρές αποστολές. Σε μια χαρακτηριστική περίπτωση, ο γεωλόγος Ρίτσαρντ Μίλερ και συνεργάτες του από τη Γεωλογική Υπηρεσία του Κάνσας μπόρεσαν να ανιχνεύσουν τα «δονητικά αποτυπώματα» μικρών τούνελ στα σύνορα ΗΠΑ – Μεξικού, σε βάθος 10-20 μέτρων, απ’ όπου διακινούνταν ναρκωτικά και λαθρομετανάστες. Ετσι, στο αποκορύφωμα της αντιτρομοκρατικής εκστρατείας, ο πρόεδρος Μπους εισήγαγε στον προϋπολογισμό του 2003 ειδικό κονδύλιο για τη χρηματοδότηση του «EarthScope». Το στηθοσκόπιο αυτό της Γης είναι ένα μεγαλεπήβολο πρόγραμμα συνδυασμού υπεξελιγμένων δικτύων σεισμομέτρων και αισθητήρων γεωγραφικού εντοπισμού (GPS), που θα ελέγχει τις κινήσεις στην εθνική υποδομή των ΗΠΑ. «Μόνο;» θα αναρωτηθείτε. Επίσημα ναι, αλλά ανεπίσημα δεν χρειάζεται ίσως κανείς επιβεβαίωση για το ότι ο αμερικανικός στρατός θα χτενίσει με παρόμοιο τρόπο τις στοές του Ιράκ, του Αφγανιστάν και όπου αλλού ενδέχεται να φωλιάζουν ο Σαντάμ, ο Μπιν Λάντεν και οι συν αυτοίς.


H μόνη παράμετρος που χαλάει τους υπολογισμούς είναι η επιστημονική εμμονή του Γουάλας και ομοϊδεατών του να «τα βγάζουν όλα στη φόρα». Οχυρωμένος πίσω από το άβατο της πανεπιστημιακής έδρας του, ο Γουάλας εκνεύρισε για πρώτη φορά τις μυστικές υπηρεσίες όταν διέψευσε τις κατηγορίες τους ότι οι Ρώσοι είχαν παραβεί τη συνθήκη περιορισμού των πυρηνικών όπλων με μια ισχυρή πυρηνική δοκιμή: Ανακοίνωσε ότι η «παράνομη δοκιμή» δεν ήταν άλλο από έναν σεισμό 80 χιλιόμετρα μακριά από το ρωσικό πεδίο δοκιμών. Κάτι αντίστροφο συνέβη με τους Ινδούς: Ενώ η ινδική κυβέρνηση είχε ανακοινώσει με τυμπανοκρουσίες – προς εκφοβισμό του Πακιστάν – ότι είχε προβεί σε δοκιμή βόμβας υδρογόνου, ο Γουάλας βγήκε και είπε ότι τα σεισμόμετρα έδειξαν έκρηξη συμβατικής πυρηνικής κεφαλής. Τον Μάρτιο του 2000 ξεμπρόστιασε στο BBC την έκρηξη σε εργοστάσιο πυροτεχνημάτων, στην επαρχία Τζινξί της Κίνας, που σκότωσε 42 δασκάλους και παιδιά του γειτονικού σχολείου. Τον Αύγουστο του ίδιου έτους διέψευσε τον ρώσο ναύαρχο που μιλούσε για σύγκρουση του «Κουρσκ» με άλλο υποβρύχιο και μία εβδομάδα μετά εξιχνίασε την αιτία θανάτου 12 κατασκηνωτών στο ποτάμι Πέκος του Νέου Μεξικού: Είχαν καεί από την τριπλή έκρηξη του ενός εκ των οκτώ υπόγειων αγωγών φυσικού αερίου που τροφοδοτούν τη δυτική ακτή των ΗΠΑ, καθώς επί μία ώρα η εταιρεία φυσικού αερίου του Ελ Πάσο δεν είχε κατορθώσει να κλείσει τους διακόπτες.


Οι πραγματικά μεγάλες κόντρες του Γουάλας με τις Αρχές ήρθαν την επόμενη χρονιά. Στις 25 Φεβρουαρίου του 2001 ο ιρακινός φυγάς Κιμίρ Χάμζα δήλωνε στους «Sunday Times» του Λονδίνου ότι ο Σαντάμ είχε κάνει υπόγεια πυρηνική δοκιμή στις 19 Σεπτεμβρίου του 1989, κοντά στη λίμνη Ρετσάζα, 100 χιλιόμετρα δυτικά της Βαγδάτης. Χρησιμοποιώντας πληροφορίες των Ρώσων – είπε – οι Ιρακινοί κατόρθωσαν να μη γίνουν αντιληπτοί από τους αμερικανικούς δορυφόρους. Ωστόσο, ο «ωτακουστής» της Αριζόνας ανέλυσε τα στοιχεία από το Διεθνές Κέντρο Σεισμών και από την Αμερικανική Γεωλογική Υπηρεσία και αποφάνθηκε ότι εκείνη την ημέρα δεν υπήρξε καμία σεισμική δραστηριότητα στο Ιράκ, άρα ο πληροφοριοδότης της CIA ψεύδεται! Την αποφράδα 11η Σεπτεμβρίου του 2001, πάλι, οι υπολογιστές του αποκρυπτογράφησαν τη σεισμική καταγραφή της πτώσης του αεροσκάφους της United Airlines στην Πενσυλβανία. H δήλωσή του προξένησε σοκ στην κοινή γνώμη: Το αεροσκάφος συνετρίβη στο έδαφος αυτούσιο, χωρίς να προηγηθεί έκρηξη στο αέρα! Ποιος το είχε ρίξει; Οι αεροπειρατές που στόχευαν το Πεντάγωνο ή τον Λευκό Οίκο, ή μήπως οι ίδιες οι Αρχές; Σενάρια συνωμοσίας απλώθηκαν ταχύτατα.


H μεγαλύτερη, όμως, αντιπαράθεση του Γουάλας με την ηγεσία της χώρας του είναι στο θέμα του ίδιου του ελέγχου των πυρηνικών όπλων: Από το 1999 τούς λέει ότι με την τεχνολογία της ανιχνευτικής σεισμογραφίας μπορούν να ελέγξουν απολύτως το ποιος έχει και τι είδους πυρηνικά στον πλανήτη. H αμερικανική γερουσία, όμως, αρνήθηκε να επικυρώσει τη συμφωνία που υπέγραψε ο Κλίντον με άλλες 147 χώρες, με το επιχείρημα ότι η Ινδία, το Πακιστάν και η B. Κορέα που δεν την υπέγραψαν θα ήταν εκτός ελέγχου. Το αποτέλεσμα; Το παρακολουθούμε καθημερινά στα δελτία ειδήσεων…


H κραυγή του «Κουρσκ»




Σάββατο πρωί, στις 12 Αυγούστου του 2000, το 155 μέτρων πυρηνοκίνητο ρωσικό υποβρύχιο «Κουρσκ» έπλεε νωχελικά 90 μίλια βόρεια του Αρκτικού Κύκλου. Ο κυβερνήτης ζήτησε την άδεια του ναυάρχου να εκτοξεύσει τορπίλη, στο πλαίσιο μιας άσκησης ρουτίνας. H απάντηση ήρθε: «Ντόμπρο». Λίγα λεπτά μετά, το «Κουρσκ» σώπασε για πάντα, παίρνοντας μαζί του στον βυθό τα 118 μέλη του πληρώματός του.


Το τι είχε συμβεί υπήρξε μυστήριο για μήνες στα δελτία ειδήσεων, αλλά ένας γεωλόγος στην άλλη άκρη της Γης – στην Αριζόνα – είχε την απάντηση κρεμασμένη στον δικτυακό του τόπο, στο Internet, από την πρώτη κιόλας εβδομάδα: Ελαττωματική τορπίλη εξερράγη, τρύπησε τη θωράκιση του «Κουρσκ» και το βούλιαξε σε βάθος 100 μέτρων. Δυόμισι λεπτά αργότερα και ενώ αυτό είχε καθήσει στον βυθό, μια δεύτερη έκρηξη στο τμήμα πυρομαχικών – ισοδύναμη με πέντε τόνων δυναμίτη ή έξι πυραύλων – άνοιξε το θηρίο στα δύο. Την εκδοχή αυτή επιβεβαίωσε σχεδόν απόλυτα το ρωσικό επιτελείο, τον Ιούλιο του 2002 – ύστερα από δύο χρόνια! Πώς το είχε «δει» αυτός ο διόλου αυτόπτης μάρτυς; Αφουγκραζόμενος τις δονήσεις των εκρήξεων, που ταξίδεψαν μέσω θάλασσας και γης ως και 5.000 χιλιόμετρα μακριά: Τα δίκτυα των ποντισμένων υδρόφωνων και των καρφωμένων στο χώμα γεώφωνων που παρακολουθούν μόνιμα το κοντινό νησί πυρηνικών δοκιμών των Ρώσων, Νοβάια Ζέμλια, έστειλαν στους συνδεδεμένους σεισμογράφους των γειτόνων Φινλανδών και Νορβηγών το μήνυμα.


Για τους πολλούς το μήνυμα κατέγραφε ασθενείς σεισμικές δονήσεις ως τα 4 Ρίχτερ. Για τον εκπαιδευμένο «ωτακουστή», όμως, το μήνυμα ήταν ένα πολύ πιο σύνθετο και εύγλωττο ίχνος. Κατέγραφε μια πρώτη μικρή δόνηση στην επιφάνεια και μετά μια δεύτερη, 250 φορές ισχυρότερη, που συνοδεύθηκε από έναν μαζικό στρόβιλο φυσαλίδων. Ο συνδυαστικός τριγωνισμός των πέντε σεισμογραφικών σταθμών που κατέγραψαν το συμβάν στο Διαδίκτυο δήλωνε ως θέση του συμβάντος το σημείο της Θάλασσας του Μπάρεντς, όπου τα ειδησεογραφικά πρακτορεία είχαν πει ότι είχε εκδηλωθεί ατύχημα σε άσκηση του ρωσικού στόλου. Ο κύκλος έκλεισε! Τώρα ένας άλλος κύκλος αρχίζει: Αναγνωρίζοντας την αξία της ανιχνευτικής ακρόασης, οι ΗΠΑ ετοιμάζουν έναν πλήρη σεισμογραφικό χάρτη της χώρας, ένα δίκτυο που θα παρακολουθεί ό,τι περπατά, κινείται και δρα στην επιφάνεια ή κάτω από το έδαφός τους. Οχήματα, προσγειώσεις, εκρήξεις, εκσκαφές… τα πάντα θα εντοπίζονται και αναγνωρίζονται βάσει του ιδιαίτερου ακουστικού ίχνους που θα έχουν για κάθε περίπτωση καταχωρισμένο στη μνήμη τους οι υπερυπολογιστές. Αν όλα πάνε σύμφωνα με το πρόγραμμα, σε λίγα χρόνια το «αντιτρομοκρατικό στηθοσκόπιο» θα έχει ολοκληρωθεί. Επόμενο βήμα; Ισως η ακρόαση όλων μας…