Η ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ενωση, δηλαδή η συνειδητά ηθελημένη ενσωμάτωση στη «Δύση» και ως εκ τούτου η αποδοχή των ιδεολογικοπολιτικών και κοινωνικών της πλαισίων, ταυτίζεται εν πολλοίς με όσες θεωρητικές θέσεις επιδίωκε να αναδείξει ο φωτισμένος διδάσκαλος Αδαμάντιος Κοραής· κοινωνικοπολιτικές αρχές που στήριζε κυρίως στην ανάγκη παιδείας και στη διαμόρφωση της νεοελληνικής γλώσσας, καθώς πίστευε ότι μέσω αυτών θα έφθανε το γένος στην εθνική απελευθέρωση, στην παγίωση της προόδου και του πολιτισμού και στη δημιουργία μιας δημοκρατικής πολιτείας δικαίου, με βασικά χαρακτηριστικά την ισοπολιτεία και την ισονομία.
Τον δρόμο για την επιστημονική μελέτη του Κοραή τον άνοιξε ο Κ. Θ. Δημαράς. Πολλοί είναι οι «επίγονοι» που ακολούθησαν πρόθυμα αυτόν τον δρόμο. Ορισμένοι μάλιστα μερίμνησαν με ποικίλους τρόπους να συνεχίσουν την προσπάθεια διασύνδεσης της μελέτης του Νεοελληνικού Διαφωτισμού με εκείνη του ευρωπαϊκού. Εναν τέτοιο στόχο έχει και ο παρουσιαζόμενος σήμερα τόμος που επιμελήθηκε ο Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης. Ισχυρό κίνητρο για την έκδοση αυτή στάθηκε η διαπίστωση από τον επιμελητή της ότι η κορυφαία ελληνική προσωπικότητα, ο Κοραής, που συνέβαλε αποφασιστικά στη μετάδοση των φώτων στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, δεν έχει ακόμη συγκαταλεγεί ανάμεσα στους αναγνωρισμένους ευρωπαίους πρωτοπόρους, και μάλιστα απουσιάζει παντελώς από το σύγχρονό μας αγγλόγλωσσο εγχειρίδιο της σχετικής ενημέρωσης, την Εγκυκλοπαίδεια του Διαφωτισμού ( Εncyclopaedia of the Εnlightenment ). Στο εισαγωγικό μελέτημα ο επιμελητής της έκδοσης παρακολουθεί τη διαδρομή του Κοραή προς τον κόσμο του Διαφωτισμού, από τη Σμύρνη μέσω των ιατρικών σπουδών του στο Μονπελιέ και την τελική εγκατάστασή του στο Παρίσι, στα χρόνια ακριβώς της Γαλλικής Επανάστασης, όταν έχει αναγνωριστεί πια η φιλολογική του επάρκεια στη μελέτη και έκδοση αρχαιοελληνικών κειμένων, γεγονός που παραδέχονται οι καθιερωμένοι ξένοι ελληνιστές. Καθώς ο Κοραής υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας του κοσμοϊστορικού γεγονότος, επισημαίνονται κάθε φορά οι μεταλλαγές του, οι ρήξεις με το παρελθόν, η ένταξή του στο περιβάλλον των «φιλοσόφων» και οι σύντονες ενέργειές του να πραγματώσει τις ιδέες της εθνικής αποκατάστασης. Ο Π. Κιτρομηλίδης κλείνοντας το εισαγωγικό του κείμενο θα αναφερθεί και στις πρόσφατες προσεγγίσεις της κοραϊκής έρευνας: ότι παράλληλα, αλλά και πέρα από την εθνική ιδέα ο ανακαινιστής Κοραής επιδιώκει να διευρύνει τον ορίζοντά του, έναν δρόμο προς την εξωστρέφεια και ώσμωση των πολιτισμών. Ή ακόμη ότι στα τελευταία του χρόνια θα επιστρέψει στην έκδοση θεολογικών κειμένων, γεγονός το οποίο, κατά τον συγγραφέα, αποδεικνύει ότι ο ριζοσπαστισμός και η αυστηρή συχνάκις αντικληρικαλική κριτική του δεν προδίδει προφανώς και μια αντιθρησκευτική θέση, καθώς «θεωρεί τη θρησκεία σημαντική ως πηγή ηθικής και πνευματικής καλλιέργειας για άτομα και κοινωνίες».
Στην πρώτη ενότητα περιλαμβάνονται μελέτες σχετικές με τον Κοραή ως κλασικό φιλόλογο. Πολλές νέες πληροφορίες για τα πρώιμα χρόνια της αναγνώρισης του φιλολόγου Κοραή προσφέρουν οι έρευνες της Βιβής Περράκη που αναφέρονται στις συνεννοήσεις του για έμμισθη συνεργασία με άγγλους φιλολόγους σχετικά με την επεξεργασία χειρογράφων της Αγίας Γραφής προς έκδοση από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. «Η βρετανική ιστορία του Κοραή: Μια ιστορία χειρογράφων (1789-1803)» («L΄histoire britannique de Coray: Une histoire de manuscrits, 1789-1803) τιτλοφορείται η σχετική εργασία.
Οι δύο επόμενες μελέτες του πρώτου τμήματος πραγματεύονται τη στροφή του Κοραή προς την προσπάθεια «φωτισμού του γένους», εκδίδοντας κλασικά κείμενα, διδακτικά και ευπρόσιτα στο ελληνικό κοινό. Οπως αναπτύσσει ο Ιωάννης Δ. Ευρυγένης ( Εnlightenment,emancipation and national identity:Κorais and the Αncients ), στόχος του Κοραή ήταν να συμβάλει, μέσω της γνωριμίας με την αρχαία γραμματεία και ειδικότερα διά του εκδοτικού προγράμματος της Ελληνικής Βιβλιοθήκης, στη διαμόρφωση εθνικής ταυτότητας που εντέλει θα οδηγούσε στην εθνική ανεξαρτησία. Τις θέσεις αυτές μελετά και ο Μιχαήλ Πασχάλης ( Τhe history and ideological background of Κorais΄ Ιliad project ), με επίκεντρο τον αρχικό προγραμματισμό του Κοραή να εκδώσει την Ιλιάδα ως πρώτη έκδοση στη σειρά της Ελληνικής Βιβλιοθήκης, καθώς πίστευε ακράδαντα στα «πρωτεία» του μεγάλου ποιητή.
Στη δεύτερη ενότητα περιλαμβάνονται οι μελέτες του Ρeter Μackridge ( Κorais and the Greek Language question ) και της Αννας Ταμπάκη ( Αdamance Coray comme critique litteraire et philologue ). Θέμα πολυσυζητημένο, που προκάλεσε για πάρα πολύ καιρό συζητήσεις και αντιπαραθέσεις οξύτατες, το γλωσσικό όργανο που πρότεινε ο Κοραής, τη «μέση οδό», παρουσιάζει συνοπτικά ο γνωστός μελετητής του Ρeter Μackridge. Ο συγγραφέας αναφέρεται αρχικά στην προ του Κοραή κατάσταση, όταν πρωτοαναδείχθηκε το πρόβλημα της επιλογής του κατάλληλου γλωσσικού οργάνου για την εκπαίδευση. Τον Κοραή ως λογοτεχνικό κριτικό και φιλόλογο παρουσιάζει η Αννα Ταμπάκη. Στο λογοτεχνικό επίπεδο η Αννα Ταμπάκη θα παρουσιάσει την ενασχόληση του Κοραή με την έκδοση αρχαίων και μεσαιωνικών μυθιστορημάτων- ή μυθιστοριών, όπως επέλεξε να ονομάζει τα romans- και τις διεξοδικές αναλύσεις του για την ουσία και τη λειτουργία του είδους.
Στο τρίτο μέρος έχουν ενταχθεί τρεις μελέτες: της Ρωξάνης Δ. Αργυροπούλου ( Αdamance Coray et sa reflexion philosophique:vers une anthropologie medicale et culturelle ), του Πασχάλη Μ. Κιτρομηλίδη, ( Αdamantios Κorais and the dilemmas of liberal nationalism ) και του Βασίλη Μουρδουκούτα ( Κorais and the idea of progress:from theory to action ). Στην πρώτη, η συγγραφέας οδηγεί τον αναγνώστη στη φιλοσοφική διαμόρφωση του Κοραή, που ξεκίνησε ήδη από την εποχή όπου έζησε στο Αμστερνταμ. Με αυτόν τον επιστημονικό οπλισμό ο Κοραής συντάσσει το γνωστό Υπόμνημα ( Μemoire sur l΄etat actuel de la civilisation dans la Grece, Παρίσι, 1803), γίνεται μέλος της «Societe des Οbservations de l΄homme» του Παρισιού και διατυπώνει πλέον τις απόψεις του για τη θέση της ιατρικής και της επιρροής του κλίματος. Η συγγραφέας αναλύει τις θέσεις του Κοραή ως προς την εξέλιξη του πολιτισμού και αναφέρεται στις κοραϊκές απόψεις για την «παρακμή» και την «παλιγγενεσία» του ελληνικού έθνους, έννοιες που παραβάλλει με την «ασθένεια» και την «ίαση», ένα σχήμα που ταιριάζει με το ιατρικό πνεύμα της «Societe».
Ο Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης αναφέρεται στη σύγχρονη «υποδοχή» του Κοραή από την ευρύτερη διεθνή ιστορική έρευνα για τον εθνικισμό· υποδοχή που αντιμετωπίζει τον έλληνα σοφό με ενδιαφέρον μεν, αλλά με μονομερή οπτική: εκείνη του εθνικιστή προφήτη, του φιλελεύθερου εθνικιστή. Αποσιωπώντας όμως την πολυσύνθετη πνευματική προσωπικότητα του Κοραή, η προσέγγιση μόνο από μια οπτική γωνία οδηγεί, κατά τον συγγραφέα, σε μια συρρίκνωση της γνώσης για την πνευματική του εμβέλεια, και ουσιαστικά αγνοεί το πλαίσιο της πολιτικής και ηθικής του σκέψης όταν ανέπτυσσε τις εθνοπατριωτικές θέσεις του. Ο Π. Κιτρομηλίδης, έχοντας συνεχή παρουσία στις σπουδές του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, προσφέρει με την εδώ εργασία του μια συνοπτική αλλά εμπεριστατωμένη ανάλυση, ως συμπλήρωση στο κενό που επεσήμανε στην τρέχουσα διεθνή ιστοριογραφία.
Ο τόμος κλείνει με τη μελέτη του Βασίλη Μουρδουκούτα, στην οποία ο συγγραφέας διερευνά με διαδοχικές προσεγγίσεις στο πρώιμο έργο του Κοραή ποια έννοια προσγράφει ο Κοραής στην ιδέα της προόδου. Και τούτο για «να επιταχύνη τις την αρχομένην της Ελλάδος αναγέννησιν», με τη μετακένωση των νέων ιδεών που θα οδηγήσουν προς την απελευθέρωση από τον δεσποτικό ζυγό, την ίδρυση του νέου κράτους και τη διαμόρφωση του «πολίτη». Με την πολιτισμική μεταφορά (cultural tranfer) και τη συστηματική εκπαίδευση ο Κοραής πίστευε ότι θα επιτυγχανόταν η εφαρμογή της θεωρίας της προόδου· ακράδαντη ήταν η πίστη του ότι η πολιτική ελευθερία είναι άμεσα συναρτημένη με την παιδεία, τα δύο πρωταρχικά στοιχεία που συντελούν στην εδραίωση του πολιτισμού.
1748: Γέννηση στη Σμύρνη,σε οικογένεια εμπόρων με καταγωγή από τη Χίο.
1772: Εγκαθίσταται στο Αμστερνταμ ως εμπορικός αντιπρόσωπος του οικογενειακού οίκου.Διαχειρίζεται το εξαγωγικό εμπόριο μεταξωτών του πατέρα του και ταυτόχρονα σπουδάζει: Γεωμετρία,Λογική,Λατινικά,Γερμανικά.Επαφή με τους ελληνιστές του Αμστερνταμ,αλλά και με ευαγγελικούς χριστιανικούς κύκλους από τους οποίους διδάσκεται την αξία της ανοχής.
1778: Εγκαταλείπει το Αμστερνταμ. Εξι χρόνια νωρίτερα είχε εγκατασταθεί στην πόλη ως ένας Ανατολίτης.Τώρα φεύγει Ευρωπαίος,άνθρωπος του Διαφωτισμού,ντυμένος με τη μόδα της εποχής.
1779: Εγκαθίσταται στη Σμύρνη, έπειτα από ένα μακρύ ταξίδι,με σταθμούς στη Βιέννη όπου επισκέπτεται τον αδελφό του πατέρα του,Μητροπολίτη Βελιγραδίου Σωφρόνιο,στην Τεργέστη και στη Βενετία.Στη Σμύρνη παραμένει τέσσερα χρόνια.
1782: Εγκαθίσταται στο Μονπελιέ και γράφεται στην Ιατρική Σχολή.
1788: Εγκαθίσταται στο Παρίσι,παραμονές της Γαλλικής Επανάστασης. 1805: Γίνεται γνωστός στις ελληνικές κοινότητες της Διασποράς,τόσο της Δυτικής Ευρώπης όσο και της Ρωσίας και της Μαύρης Θάλασσας. Οι Ζωσιμάδες,έμποροι στη Ρωσία, αποφασίζουν να χρηματοδοτήσουν τηνΕλληνική Βιβλιοθήκητου.
Ως το 1821 εκδίδει,δημοσιεύει, μεταφράζει και συμβάλλει στην ιδεολογική προετοιμασία της Επανάστασης.
1833: Πεθαίνει στο Παρίσι.
Η κυρία Λουκία Δρούλια είναι ομότιμη διευθύντρια Ερευνών στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών. ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ