Η αναδάσωση δεν γίνεται μόνο στη στεριά. Δεν αφορά μόνο τα επίγεια δάση. Γιατί υπάρχει και μια άλλη αναδάσωση που γίνεται υποβρυχίως με μάσκα και στολή δύτη και αφορά τα θαλάσσια λιβάδια, τα οποία υποβαθμίζονται και αποψιλώνονται δεκαετίες τώρα παρά την κρίσιμη περιβαλλοντική συνεισφορά τους. Και μπορεί οι περισσότεροι κολυμβητές να μη συμπαθούν τη θαλάσσια βλάστηση, αλλά τελικά εκείνη είναι υψίστης σημασίας για την προστασία των οικοσυστημάτων.

Πράγματι τα θαλάσσια λιβάδια σύμφωνα με έρευνες απορροφούν έως και 35 φορές περισσότερο διοξείδιο του άνθρακα από τα τροπικά δάση ελευθερώνοντας πολύτιμο οξυγόνο. Σύμφωνα μάλιστα με επιστημονική εκτίμηση, τέσσερα στρέμματα δεσμεύουν έως και 335 κιλά εκπομπών αερίου ετησίως, ίση ποσότητα δηλαδή με εκείνη που θα εκπέμψει ένα αυτοκίνητο που θα διανύσει 6.212 χιλιόμετρα. Στη Δανία λοιπόν αυτή τη στιγμή μέσω ενός πενταετούς προγράμματος του Πανεπιστημίου της Νότιας Δανίας (SDU), δύτες εργάζονται επάνω στην υποβρύχια αναδάσωση στο φιόρδ Vejle, στην ανατολική ακτή της Γιουτλάνδης, καθώς το 90% των υποθαλάσσιων λιβαδιών του έχει χαθεί τα τελευταία 30 χρόνια, εξαιτίας της χρόνιας υποβάθμισης λόγω της ρύπανσης από λύματα αγροκτημάτων και νοικοκυριών.

Οι επίμονοι κηπουροί των βυθών

Πώς γίνεται όμως η υποβρύχια αναδάσωση; Καθώς προηγούμενες προσπάθειες έδειξαν ότι η διασπορά των σπόρων κάτω από το νερό δεν λειτούργησε, η τεχνική μεταφύτευση περιλαμβάνει τοποθέτηση ριζωμάτων με το χέρι. Ουσιαστικά μεμονωμένοι βλαστοί τυλίγονται γύρω από ένα αποικοδομήσιμο σιδερένιο καρφί στην ξηρά, ώστε οι δύτες να μπορούν εύκολα να τους εγκαταστήσουν στον πυθμένα της θάλασσας. Και αυτή η μέθοδος φαίνεται να έχει αποτέλεσμα. Σε παρόμοιο πρότζεκτ σε ένα γειτονικό φιόρδ σε λιγότερο από δύο χρόνια, η πυκνότητα των φυτών αυξήθηκε κατά 70 φορές και τα «χωράφια» με τις μεταφυτεύσεις επεκτάθηκαν κατά 30%.

Τα διάφορα είδη θαλάσσιων λιβαδιών καλύπτουν λιγότερο από το 0,2% του συνόλου του θαλάσσιου πυθμένα του πλανήτη. Παρ’ όλα αυτά απορροφούν και συγκρατούν περίπου το 10% του συνόλου του διοξειδίου του άνθρακα που αποθηκεύεται στις θάλασσες και στους ωκεανούς κάθε χρόνο, διεκδικώντας ρόλο στις προσπάθειες αντιμετώπισης των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Η έκθεση «Η αξία των θαλάσσιων λιβαδιών για το περιβάλλον και τον άνθρωπο» («Out of the blue: The value of seagrasses to the environment and to people») του Περιβαλλοντικού Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών καταδεικνύει όμως ότι περίπου το 7% των θαλάσσιων λιβαδιών χάνεται κάθε χρόνο και τουλάχιστον 22 από τα 72 είδη λιβαδιών είναι διαρκώς μειούμενα. Από τα τέλη μάλιστα του 19ου αιώνα έως σήμερα, εκτιμάται ότι το 30% των θαλάσσιων λιβαδιών έχει χαθεί. Ο ΟΗΕ λοιπόν θεωρεί ότι τα κράτη πρέπει να επενδύσουν στη χαρτογράφηση και στην καλύτερη κατανόηση των θαλάσσιων λιβαδιών και της σημασίας τους και στη συνέχεια να αναπτύξουν σχέδια δράσης για την προστασία τους. Μάλιστα προτείνεται η προάσπισή τους μέσω της θέσπισης θαλάσσιων πάρκων, καθώς μόλις το 26% της έκτασής τους παγκοσμίως βρίσκεται μέσα στα όρια προστατευόμενων περιοχών.

Τα δάση της θάλασσας στη Μεσόγειο

«Μια φορά στα χίλια χρόνια/του πελάγου τα τελώνια/Μες στα σκοτεινά τα φύκια/μες στα πράσινα χαλίκια/Το φυτεύουνε και βγαίνει/πριν ο ήλιος ανατείλει/Το μαγεύουνε και βγαίνει/το θαλασσινό τριφύλλι». Το γνωστό ποίημα του Οδυσσέα Ελύτη από την ποιητική συλλογή «Τα ρω του έρωτα», που εκδόθηκε το 1972, μιλάει για αυτή τη σπάνια ομορφιά των ελληνικών θαλασσών. Σε αυτές τις θάλασσες φυτρώνει λοιπόν το «γρασίδι του Ποσειδώνα» ή πιο απλά ποσειδωνία, το είδος Posidonia oceanica, το οποίο απαντάται μόνο στη Μεσόγειο θάλασσα και τις παρακείμενες ακτές του Ατλαντικού (στα όρια δηλαδή της μεσογειακής βιογεωγραφικής ζώνης) και πουθενά αλλού στον κόσμο. Η ποσειδωνία λοιπόν είναι για τις ελληνικές θάλασσες ό,τι είναι το δέντρο της ελιάς για την ελληνική γη, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά και το WWF.

Τι φυτό όμως είναι η ποσειδωνία και τι σχέση έχει με τα γνωστά μας φύκια; Η ποσειδωνία αποτελεί ένα φανερόγαμο αγγειόσπερμο φυτό που βιολογικά και εξελικτικά απέχει πολύ από τα φύκη, τα οποία αποτελούν αρχέγονους και σχετικά απλούς φωτοσυνθετικούς οργανισμούς που υπήρξαν ανέκαθεν υδρόβιοι. Αντίθετα οι χερσαίοι πρόγονοι της ποσειδωνίας χρειάστηκε να περάσουν μέσα από μία μακρόχρονη και πολύπλοκη εξελικτική διαδικασία προκειμένου να επαναποικίσουν τον υποβρύχιο κόσμο. Αδιάψευστοι μάρτυρες της χερσαίας καταγωγής της ποσειδωνίας είναι άλλωστε οι ρίζες, τα φύλλα, τα άνθη και οι καρποί της, όλα βιολογικά χαρακτηριστικά που απουσιάζουν πλήρως από τα φύκη και το θαλάσσιο περιβάλλον γενικότερα. Σημειώνεται ότι εκτός από την ποσειδωνία οι ελληνικές θάλασσες φιλοξενούν και άλλα τέσσερα είδη θαλασσίων φανερόγαµων που επίσης σχηματίζουν υποθαλάσσια λιβάδια, αν και συνήθως μικρότερης έκτασης και δυναμικής.

Η σημασία της ποσειδωνίας

Η ποσειδωνία έχει τεράστια οικολογική σημασία για τα μεσογειακά οικοσυστήματα. Δεσμεύει σημαντικές ποσότητες CO2, εμπλουτίζει τα νερά και την ατμόσφαιρα με οξυγόνο. Παράλληλα τα λιβάδια της ποσειδωνίας μεταξύ άλλων αναδεικνύονται ως πολύτιμα αναπαραγωγικά πεδία, καθώς οι «απροσπέλαστες ζούγκλες» που σχηματίζουν αυξάνουν κατακόρυφα τις πιθανότητες επιβίωσης των νεαρών απογόνων για περισσότερα από 80 είδη ψαριών, ενώ περισσότερα από 400 είδη φυκών και 500 είδη ασπονδύλων (εχινόδερμα, μαλάκια, κνιδόζωα, σφουγγάρια, υδρόζωα, βρυόζωα, ασκίδια, πολύχαιτοι, κ.λπ.) έχουν αναφερθεί έως σήμερα στα λιβάδια της ποσειδωνίας.

Την ίδια στιγμή προστατεύει τον βυθό και τις ακτές από τη διάβρωση. Τα αναχώματα που «χτίζουν» οι ρίζες σε συνδυασμό με το πυκνό και ανθεκτικό φύλλωμα της ποσειδωνίας, λειτουργούν ως πανίσχυροι κυματοθραύστες, απορροφώντας ένα σημαντικό ποσοστό της προσπίπτουσας κυματικής ενέργειας στην παράκτια ζώνη. Μάλιστα οι περισσότερες αμμώδεις παραλίες των μεσογειακών ακτών οφείλουν την ύπαρξή τους στη φυσική δράση των λιβαδιών. Ακόμη λειτουργεί ως φίλτρο καθαρισμού, ως «παγίδα» αιωρούμενων σωματιδίων, συμβάλλοντας στην ανακύκλωση των θρεπτικών στοιχείων του ιζήματος και της στήλης του νερού.

Ομως τα λιβάδια της ποσειδωνίας κινδυνεύουν από την αλόγιστη διάθεση αστικών, γεωργικών και βιομηχανικών λυμάτων, καθώς και κάθε άλλη ανθρώπινη δραστηριότητα που άμεσα ή έμμεσα αυξάνει τη θολερότητα του νερού, όπως για παράδειγμα οι ιχθυοκαλλιέργειες ή τα παράκτια έργα. Επιπλέον, η αλιεία με συρόμενα ή άλλα εργαλεία που δραστηριοποιούνται πάνω ή κοντά στον πυθμένα (βιντζότρατα, μηχανότρατα, γρι-γρι) και η ανεξέλεγκτη αγκυροβολία σκαφών αποτελούν τις σημαντικότερες αιτίες μηχανικής διατάραξης και υποβάθμισης των λιβαδιών. Για να το πούμε με απλά λόγια, κάθε φορά που μία άγκυρα ρίχνεται σε λιβάδι ποσειδωνίας, η ζημιά χρειάζεται δεκαετίες για να αναπληρωθεί. Και για να μιλήσουμε και με αριθμούς, σύμφωνα με έρευνα η αξία των αντίστοιχων υπηρεσιών των λιβαδιών ποσειδωνίας εκτιμάται ότι φτάνει τα 150.000.000 €/τ.χλμ.

Η προστασία λοιπόν και η ανάσχεση της καταστροφής των θαλάσσιων λιβαδιών πρέπει να αποτελεί προτεραιότητα. Αυτή τη στιγμή γίνονται στη χώρα μας προσπάθειες με τη χαρτογράφηση των εκτάσεων λιβαδιών ποσειδωνίας, αλλά ακόμη και με επαναφύτευσεις με τη χρήση βιώσιμων τμημάτων του φυτού που ξεβράζονται στα ρηχά νερά ως «μοσχευμάτων». Για παράδειγμα η πολυμελής, διεθνής ερευνητική ομάδα του Ινστιτούτου Θαλάσσιας Προστασίας «Αρχιπέλαγος» έχει πραγματοποιήσει αναδασώσεις των θαλάσσιων λιβαδιών ποσειδωνίας σε συνεργασία με εξειδικευμένα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια. Η προσπάθεια πρέπει να συνεχιστεί.