Παραίτηση ή ανάχωμα;

Ως όρος, ο πολιτισμικός πεσιμισμός (Kulturpessimismus) έχει μάλλον αρνητικές συνδηλώσεις: εκφράζει προς το τέλος του 19ου αιώνα την περιρρέουσα δυσανεξία απέναντι στη νεωτερικότητα, τον φιλελευθερισμό, την εκβιομηχάνιση, τον καπιταλισμό. Στιγματίζει έντονα τη γερμανική κουλτούρα από το 1890 έως το 1933 και ο κατά βάση συντηρητικός πυρήνας του αφήνει περιθώρια για εθνικιστικές και αντισημιτικές τάσεις προλειαίνοντας το έδαφος για την εθνικοσοσιαλιστική ιδεολογία. Είναι όντως έτσι;

Ο Μικαέλ Λεβί, στα δύο δοκίμια του παρόντος βιβλίου («Γραφές από φως» και «Επαναστατικός πεσιμισμός») επιχειρεί να ανασκευάσει αυτή την αντίληψη. Στο ευρύχωρο αυτό ρεύμα, παρατηρεί, ανήκουν ποικίλες φωνές και θα ήταν άτοπο να το ταυτίσει κανείς με τον αντισημιτισμό, δεδομένου ότι στη γερμανόφωνη κουλτούρα της εποχής εντάσσεται όχι μόνον ένας εβραϊκός πολιτισμικός πεσιμισμός (Γιόζεφ Ροτ ή Στέφαν Τσβάιχ, μεταξύ άλλων), αλλά κι ένας αριστερός πολιτισμικός πεσιμισμός, με έντονο εβραϊκό στοιχείο (π.χ. Κάφκα, Μπένγιαμιν, Σχολή της Φραγκφούρτης). Αλλωστε, πρόκειται για ένα πολιτισμικό κλίμα που υπερβαίνει την αρχική κοιτίδα του, την Κεντρική Ευρώπη, και την ιστορική φάση της αρχικής του διαμόρφωσης: η περίπτωση του Ορσον Ουέλς που μισόν αιώνα μετά τη γραφή της καφκικής Δίκης αναλαμβάνει να σεναριοποιήσει (1962) τον «επίκαιρο εφιάλτη» της, είναι ενδεικτική της εμβέλειάς του.

Οι «Γραφές από φως» συνεξετάζουν το μουντό, δυσοίωνο κλίμα που κυριαρχεί στο διασημότερο, ίσως, καφκικό κείμενο και την απόπειρα του Ουέλς να το «διαβάσει» με τον τρόπο του, παρεμβαίνοντας, διαθλώντας την αινιγματική γραφή μέσα από το σκηνοθετικό πρίσμα και οδηγώντας την στην οθόνη. Προφανώς η χρονική μετατόπιση αρκεί από μόνη της για να διαβρώσει το εγχείρημα: από τότε που γράφτηκε η Δίκη έχουν παρεμβληθεί κολοσσιαίες αλλαγές, το Ολοκαύτωμα, μια παγκόσμια σύρραξη, το επακόλουθο ψυχροπολεμικό κλίμα, ο μακαρθισμός, παράγοντες που δεν μπορεί να απαλείψει η αναγνωστική πρόσληψη και από τους οποίους εκκινεί την προσέγγισή του ο Λεβί. Πολλοί υπογραμμίζουν τον προφητικό χαρακτήρα του καφκικού κειμένου. Εδώ, προτείνεται η συσχέτισή του με μια σειρά από μεγάλες αντισημιτικές δίκες της εποχής που φαίνεται να επηρέασαν τη σύλληψη και τη γραφή του. Τονίζεται επίσης η μαρτυρημένη συμπάθεια που έτρεφε ο Κάφκα για τους ελευθεριακούς, αναρχικούς κύκλους της Πράγας, και υπενθυμίζονται οι πολιτικοί δεσμοί του Ουέλς – ανήκε στους ελευθερόφρονες διανοούμενους των ΗΠΑ, με ενεργή συμμετοχή σε αντιαυταρχικές επιτροπές ενάντια στο αμερικανικό «κυνήγι μαγισσών».

Στη συνανάγνωση κειμένου και ταινίας, ο Λεβί επικεντρώνεται σε τρία κομβικά σημεία: τον πρόλογο, την ενοχή, και την κατάληξη (εκτέλεση του Γιόζεφ Κ.). Δεν είναι π.χ. ασήμαντη η αντιμετάθεση της παραβολής «Ενώπιον του νόμου»: σφηνωμένη σε ένα από τα τελευταία κεφάλαια του μυθιστορήματος, γίνεται εναρκτήριο επεισόδιο στη φιλμική αφήγηση και φωτίζει προγραμματικά την εξέλιξή της. Ο δεσποτικός φύλακας της κλειστής πόρτας του Νόμου, η καθήλωση του Κ. στο κατώφλι, η απαγορευμένη διέλευση, αποτελούν σχεδόν τη μήτρα της ταινίας και προοικονομούν πολλές από τις σκηνές και τα μετέπειτα μοτίβα. Η παραβολή, αποσπώμενη από το αρχικό της πλαίσιο, τη συζήτηση του Κ. με τον ιερέα εντός του καθεδρικού ναού, στέκει τώρα ως συμβολική απαγόρευση, προσδίδοντας εξαρχής διαφορετικές αποχρώσεις στην περιπέτεια του Κ. Ο Ουέλς άλλαξε σημαντικά και το φινάλε, καθώς η συμπεριφορά του Κ. του φαινόταν «πολύ παθητική» («…μετά τον θάνατο έξι εκατομμυρίων Εβραίων, ο Κάφκα δεν θα έγραφε το ίδιο πράγμα»). Η συνεξέταση μυθιστορήματος και σεναρίου, με συγκεκριμένα παραδείγματα και επισημάνσεις, λειτουργεί προς όφελος του αναγνώστη – και του κινηματογραφόφιλου θεατή.

Η περίπτωση του Βάλτερ Μπένγιαμιν, συναιρώντας την επαναστατική πεσιμιστική σκέψη με την παράδοση του εβραϊκού μεσσιανισμού, διαμορφώνει έναν ιδιότυπο μαρξισμό με έντονη ελευθεριακή απόχρωση και με συγκεκριμένο στόχο: «να οργανώσει τον πεσιμισμό», ακριβώς για να προλάβει την έλευση του pessimum. Ο απομαγευμένος επαναστατικός ρομαντισμός του, η κριτική (ή και αιρετική) στάση του στους κάθε λογής ολοκληρωτισμούς συνιστούν επίσης, κατά τον Λεβί, ένα «σήμα πυρκαγιάς» ή «προμήνυμα κινδύνου» εν όψει μιας απρόσωπης και σαρωτικής κυριαρχίας των γραφειοκρατικών μηχανισμών.

Δύο στοχαστικά δοκίμια που αναδεικνύουν τη δεσπόζουσα θέση του πολιτισμικού πεσιμισμού: διόλου μοιρολατρική παραίτηση, αλλά επίκαιρη στάση και απάντηση στο δυστοπικό τοπίο της καθημερινότητάς μας.

Η κυρία Λίζυ Τσιριμώκου
είναι ομότιμη καθηγήτρια στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

{SYG}Μichael Lowy{SYG}{TIT}Kάφκα – Ουέλς – Μπένγιαμιν. Εγκώμιο του πολιτισμικού πεσιμισμού{TIT}{EKD}Μετάφραση Κατερίνα Γούλα.Εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, 2020, σελ. 104, τιμή 11 ευρ{EKD}ώ