Ο προφήτης της ενοχής που σημάδεψε τον 20ό αιώνα

Πετρούπολη, 28 Δεκεμβρίου του 1849. Μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα βρίσκεται ο Φιοντόρ Ντοστογέφσκι που στις 16 Νοεμβρίου της ίδιας χρονιάς είχε καταδικαστεί σε θάνατο. Την τελευταία στιγμή η ποινή του μετατρέπεται σε τέσσερα χρόνια καταναγκαστικά έργα σε ένα στρατόπεδο της Σιβηρίας. Αν είχε εκτελεστεί, η ανθρωπότητα θα έχανε έναν από τους μεγαλύτερους πεζογράφους του 19ου αιώνα.

Φανατικός χριστιανός
και πανσλαβιστής

Η εμπειρία τής παρ’ ολίγον εκτέλεσής του και των χρόνων που πέρασε στη Σιβηρία θα τον σημάδευε ως το τέλος της ζωής του. Οταν ελευθερώθηκε το 1859 δεν ήταν πλέον αναρχικός και ουτοπικός σοσιαλιστής. Κι ενώ ως συγγραφέας είχε ήδη ένα όνομα, τα μεγάλα του έργα θα τα έγραφε μετά την επιστροφή του από την εξορία. Τώρα ήταν φανατικός χριστιανός και οργίλος πολέμιος του Διαφωτισμού και των ιδεών που έρχονταν από τη Δύση. Το 1881, τη χρονιά που πέθανε, στα αποκαλυπτήρια του αγάλματος του Πούσκιν στη Μόσχα, εκφώνησε έναν σχισματικό και μεγαλορωσικό λόγο εναντίον της Δύσης που με τις ιδέες της προσπαθούσε να καταστρέψει την Αγία Ρωσία.

Στα χρόνια της μεταστροφής του έγραψε τα πέντε μυθιστορήματα που θα τον καθιέρωναν ως μεγάλο συγγραφέα: τον Ηλίθιο, το Εγκλημα και τιμωρία, τους Δαιμονισμένους, το Υπόγειο, και τους Αδελφούς Καραμαζόφ, το τελευταίο μυθιστόρημα που εξέδωσε, που είναι και το κύκνειο άσμα του.

Οι μεγάλοι ρεαλιστές της Ρωσίας (ο Γκόγκολ, ο Ντοστογέφσκι και ο Τολστόι) διαφέρουν από τους αντίστοιχους στη Δύση (όπως ο Μπαλζάκ ή ο Ντίκενς) σε ό,τι αφορά την ένταση του πάθους. Και ο Ντοστογέφσκι ήταν χωρίς αμφιβολία ο πιο παθιασμένος. Ο σχεδόν «απάνθρωπος μοραλισμός» του και η φανατική του πίστη στην ορθοδοξία, που λίγο απείχε από τη θρησκοληψία, προκαλούσαν απέχθεια στον Νίτσε ή σε έναν ορθολογιστή όπως ο Μπέρτραντ Ράσελ. Τότε πώς εξηγείται το μεγαλειώδες και ογκωδέστατο έργο που μας έδωσε μέσα σε ελάχιστα χρόνια; Λέμε λ.χ. ότι κανένας συγγραφέας δεν περιέγραψε το αίσθημα ενοχής που σημαδεύει τον 20ό αιώνα πριν από τον Κάφκα, αλλά ο Αλμπέρ Καμί υποστήριξε πως το αίσθημα αυτό αποτυπώθηκε πολύ νωρίτερα, από τον Ντοστογέφσκι στο Εγκλημα και τιμωρία, όπου μια αστυνομική ιστορία αποκτά μεταφυσικές και υπαρξιακές διαστάσεις.

Ολοι οι ήρωες του Ντοστογέφσκι είναι παθιασμένοι, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Ο Σταβρόγκιν στους Δαιμονισμένους, το αγρίως καταγγελτικό μυθιστόρημά του για τον μηδενισμό, ή στους Αδελφούς Καραμαζόφ, ιδιαίτερα εκεί όπου ο άθεος Ιβάν Καραμαζόφ αφηγείται στον αδελφό του Αλιόσα, δόκιμο μοναχό, τη φανταστική συνάντηση και τον διάλογο του Μεγάλου Ιεροεξεταστή στη Σεβίλλη με τον Χριστό που κατεβαίνει ξανά στη γη δεκαπέντε αιώνες μετά την πρώτη του εμφάνιση. Ή στον Ηλίθιο όπου μας παρουσιάζει τον κεντρικό ήρωα, πρίγκιπα Μίσκιν, σαν αμνό του Θεού, σαν κάποιον που δεν είναι αυτού του κόσμου.

Το καλό, το κακό
και η ανθρώπινη ψυχή

Στο κέντρο του ντοστογεφσκικού πάθους είναι εγκατεστημένη η χριστιανική αγάπη. Και η αγάπη αυτή δεν είναι ανεξάρτητη από τη μετάνοια και τη συντριβή. Γι’ αυτό και η αδυναμία του Ντοστογέφσκι στους «ταπεινούς και καταφρονεμένους». Εκείνοι θα κερδίσουν τη Βασιλεία των Ουρανών.

Ομως κανένας ήρωας του Ντοστογέφσκι, που έπασχε από επιληψία, δεν είναι μονοδιάστατος. Στην Εξομολόγηση του Σταβρόγκιν, λ.χ., η οποία δημοσιεύτηκε  αρκετά χρόνια μετά τον θάνατο του συγγραφέα, ο άθεος Σταβρόγκιν ζητεί από τον επίσκοπο Τύχωνα να τον απαλλάξει από το φάντασμα ενός θύματος που τον στοιχειώνει. Στη συνομιλία τους ειρωνεύεται τον επίσκοπο και τον ρωτάει αν όντως πιστεύει στον Θεό, ενώ δεν μετανιώνει που υπήρξε δολοφόνος. Τότε γιατί ζητάει τη βοήθειά του; Τι νόημα έχει η εξομολόγησή του; Το κακό για τον Ντοστογέφσκι βρίσκεται στην ανθρώπινη ψυχή. Αυτό δεν καταπολεμείται ορθολογικά. Η χριστιανική πίστη και η αγάπη είναι η μόνη σωτηρία. Καρδιά της πίστης αυτής είναι η ορθόδοξη Ρωσία. Κεντρική μορφή ο Χριστός.

Ετσι εξηγούνται ο πανσλαβισμός και ο αντιδυτικισμός του Ντοστογέφσκι. Αλλά εκείνο που συναρπάζει τον δυτικό αναγνώστη στο έργο του είναι πρωτίστως το τεράστιο υπαρξιακό και μεταφυσικό του βάθος, με όλες τις παραφυάδες του. Αν συγκρίνουμε σήμερα τον ευρωπαϊκό υπαρξισμό με την αβυσσαλέα σύλληψη του Ντοστογέφσκι, ο υπαρξισμός μοιάζει δευτερεύουσα υπόθεση.

Το πάθος του τζόγου

Το πάθος του Ντοστογέφσκι ωστόσο δεν ήταν μόνο μεταφυσικό αλλά και κοσμικό: ο τζόγος. Δεν είναι σωστό ότι υπήρξε φτωχός. Ο πατέρας του ήταν ευκατάστατος και τα χρήματα που κέρδιζε από τα βιβλία και τα δημοσιογραφικά του άρθρα έφταναν και περίσσευαν για να προσφέρει στην οικογένειά του μιαν αξιοπρεπή και άνετη ζωή. Αλλά ως το τέλος της ζωής του ήταν βουτηγμένος στα χρέη, αφού τα διόλου ευκαταφρόνητα ποσά που κέρδιζε τα ακουμπούσε στη ρουλέτα. Το πάθος του για τον τζόγο ήταν καταστροφή για την οικογένειά του, έλεγε ο Ναμπόκοφ, ο οποίος εντελώς άδικα τον θεωρούσε μέτριο συγγραφέα.

Οποιος θέλει να καταλάβει αυτό που συνηθίζουμε να λέμε «ρωσική ψυχή» θα πρέπει να διαβάσει τον Ντοστογέφσκι. Ο οποίος, σαν όλους τους κορυφαίους ρεαλιστές, μας έδωσε ήρωες με διαχρονική αξία, δηλαδή για όλες τις εποχές. Ισως γι’ αυτό τα μυθιστορήματά του διασκευάζονται και παίζονται με τέτοια επιτυχία στο θέατρο, ενώ εύκολα επίσης μεταφέρονται και στον κινηματογράφο.

Το έργο ακόμη και των μεγαλύτερων συγγραφέων δεν είναι βέβαια απαλλαγμένο από τη φθορά του χρόνου. Ο σημερινός αναγνώστης αρχίζοντας να διαβάζει τον Ντοστογέφσκι θα βρει και νεκρές ζώνες και υπερβολές, ακόμη και προχειρότητες. Ομως αυτά σύντομα θα τα ξεχάσει και θα συνεχίσει να τον διαβάζει με θαυμασμό και πάθος, όπως με πάθος έζησε κι έγραψε τα βιβλία του εκείνος ο μεγαλοφυής συγγραφέας.