Μια συνείδησηστην εξορία

Το 2013, προλογίζοντας από το κορυφαίο περιοδικό κουλτούρας «New York Review of Books» την αμερικανική έκδοση της Υπόθεσης Τουλάγιεφ, ενός από τα σημαντικότερα πολιτικά μυθιστορήματα του Βικτόρ Σερζ, η Σούζαν Σόνταγκ αναρωτιόταν πώς ένα τόσο σημαντικό έργο είχε μείνει στην αφάνεια για ολόκληρες δεκαετίες. Αυτό δεν ισχύει μόνο για το παραπάνω βιβλίο αλλά και για τα Μεσάνυχτα στον αιώνα, που κι εκείνο εκδόθηκε από το ίδιο περιοδικό το 2015. Στο πρωτότυπο και τα δύο μυθιστορήματα είχαν κυκλοφορήσει αρκετά χρόνια νωρίτερα. Επρεπε να έρθει η Σόνταγκ, η «σκοτεινή κυρία» των αμερικανικών γραμμάτων, για να λάβει ο Σερζ τη θέση που του άξιζε στην παγκόσμια λογοτεχνία. Και να διαπιστωθεί πως δεν ήταν ο Σολζενίτσιν που με το Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ το 1973 αποκάλυψε για πρώτη φορά το τεράστιο δίκτυο των στρατοπέδων συγκέντρωσης στη Σοβιετική Ενωση, αλλά είχε προηγηθεί κατά πολύ ο Σερζ, που άσημος και απένταρος πέθανε το 1947 από καρδιακή προσβολή μέσα σε ένα ταξί στην Πόλη του Μεξικού.

Ζωή σαν μυθιστόρημα

Η ζωή του Σερζ καθαυτή είναι ένα απίστευτο μυθιστόρημα και η βιογραφία του θα απαιτούσε πάνω από δύο μεγάλους τόμους: πώς αυτό το τέκνο ρώσων αναρχικών μεγάλωσε και μορφώθηκε στο Βέλγιο χωρίς να πάει στο σχολείο· πώς ενστερνίστηκε στην αρχή το δόγμα του εγωτικού αναρχισμού του Στίρνερ για να γίνει κατόπιν μπολσεβίκος· πώς φυλακίστηκε από τους Γάλλους· πώς τον αντάλλαξαν με αντικαθεστωτικούς (Λευκούς) οι Σοβιετικοί και πήγε στη Ρωσία· πώς πέρασε στη λεγόμενη Αριστερή Αντιπολίτευση υποστηρίζοντας τον Τρότσκι· πώς ο Στάλιν τον φυλάκισε σε απομόνωση στην τρομερή φυλακή της Λουμπιάνκα στη Μόσχα· πώς τον εξόρισε κατόπιν μαζί με τον μικρό του γιο στο Ορενμπουργκ πριν ξεσπάσει ο Μεγάλος Τρόμος στη διάρκεια του οποίου εξοντώθηκαν εκατομμύρια άνθρωποι· πώς ο Στάλιν αναγκάστηκε να τον ελευθερώσει το 1936 και να τον απελάσει έπειτα από διεθνή κατακραυγή· πώς κατάφερε να φύγει από τη ναζιστοκρατούμενη Γαλλία το 1941 και να καταφύγει στο Μεξικό, έναν χρόνο μετά τη δολοφονία του Τρότσκι.

Βαλλόμενος από δεξιά και από αριστερά

Αλλά ο Σερζ ήταν μια ελεύθερη συνείδηση. Διαφώνησε με τον Τρότσκι και αντιμετώπισε αφενός την αντιπαλότητα των τροτσκιστών και αφετέρου τις απόπειρες εξόντωσής του από τους σταλινικούς εκτός Σοβιετικής Ενωσης. Για τους μεν (συμπεριλαμβανομένου και του Τρότσκι) ήταν και παρέμενε ο παλιός αναρχικός. Για τους δε ο αμετανόητος μπολσεβίκος. Είναι χαρακτηριστική η επιστολή που έστειλε ο Οργουελ στον Κέσλερ στις 22 Μαρτίου 1942, όπου του γράφει: «Οι κομμουνιστές στο Μεξικό άλλη μια φορά κυνηγούν τον Βικτόρ Σερζ και άλλους πολιτικούς πρόσφυγες που κατέφυγαν εκεί από τη Γαλλία, πιέζοντας την κυβέρνηση να τους απελάσει».

Η σταλινική εποχή «εκ των έσω»

Ο Ρώσος Σερζ έγραφε στα γαλλικά με αποτέλεσμα πολλοί να μην τον κατατάσσουν ούτε στους γάλλους ούτε στους ρώσους συγγραφείς. Είναι εν τούτοις αξιοθαύμαστο που κάτω από άγριες συνθήκες κατάφερε να δώσει ένα έργο τέτοιας ποιότητας. Συχνά η αξία της μαρτυρίας του μοιάζει να επικαλύπτει τη μεγάλη λογοτεχνική του αξία. Ισως επειδή είναι ο πιο πολιτικός συγγραφέας που έγραψε εκείνα τα χρόνια. Γι’ αυτό και το κλασικό πλέον Μεσάνυχτα στον αιώνα κατατάσσεται διεθνώς στα σημαντικότερα πολιτικά μυθιστορήματα.

Το βιβλίο γράφτηκε μεταξύ του 1936 και του 1938. Εκδόθηκε το 1939 και πέρασε απαρατήρητο. Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος θα σάρωνε τα πάντα. Ο Σερζ δίνει μυθιστορηματική μορφή στις εμπειρίες του, όταν ήταν εξόριστος στο Ορενμπουργκ από το 1933 ως το 1936. Οι πρωταγωνιστές είναι τροτσκιστές, μέλη της λεγόμενης Αριστερής Αντιπολίτευσης, αλλά μέσα από τις σελίδες του περνούν κι άλλα πρόσωπα, εκείνα που αντιπροσώπευαν την παλιά ορθόδοξη Ρωσία, ένα από τα οποία ήταν κι ο «Σιωπηλός», που τον βάζει σε μια συγκλονιστική σκηνή να επικοινωνεί σιωπηλά με τον κύριο χαρακτήρα του μυθιστορήματος, τον νεαρό τροτσκιστή Ροντιόν. Οπως γράφει στην εισαγωγή του ο Ρίτσαρντ Γκρίμαν, η σκηνή αυτή «είναι ο φόρος τιμής ενός μαρξιστή υλιστή προς την πνευματικότητα». Ο Σερζ όχι μόνο περιγράφει το καθεστώς τρόμου και απόλυτης καταστολής στη σταλινική ΕΣΣΔ αλλά δίνει και μια εκ των έσω αποτύπωση της ζωής στη χώρα.

Δίνοντας φωνή στους νεκρούς

Το Ορενμπουργκ, κοντά στα σύνορα με το Καζακστάν, είναι το Τσερνόγιε του μυθιστορήματος και οι πρωταγωνιστές του είναι «αληθινοί» άνθρωποι. (Δεν υπάρχει καλύτερη περιγραφή του αλύγιστου κομισάριου από αυτήν που μας δίνει ο Σερζ.) Γι’ αυτό κι ελπίζει πως η γενιά των παλιών μπολσεβίκων που έχουν εξοριστεί, έχουν εξοντωθεί ή έχουν μπει στο περιθώριο θα αντικατασταθεί από τη νεότερη, που την εκπροσωπεί ο νεαρός Ροντιόν, ο οποίος όμως δεν είναι «ιδεώδης» χαρακτήρας. Η μόρφωσή του προέρχεται από εδώ κι από κει, βρίσκεται στα πρόθυρα του αλκοολισμού, έχει εμμονές με τη μοίρα και το μυαλό του είναι γεμάτο τσιτάτα που δεν καταλαβαίνει. Αλλά αυτός και οι όμοιοί του ανήκουν σε όσους, κατά τον Σερζ, θα πάρουν στα χέρια της το μέλλον και θα συντρίψουν τη γραφειοκρατία απαλλαγμένοι από την κομματική μέγγενη. Οι υπόλοιποι συγκρατούμενοί του έχουν πολύ υψηλότερο επίπεδο μόρφωσης, όμως είναι «τελειωμένοι». Ο Ροντιόν εκφράζει το αύριο – είναι εκείνος που δραπετεύει από το στρατόπεδο. Θα επιζήσει για να πει την αλήθεια. Κι αυτό είναι το σημαντικότερο εν προκειμένω, πέραν των ιστορικών ανατροπών που ακολούθησαν. Ας θυμίσω πως ο συγγραφέας αυτός ήταν ο πρώτος που χαρακτήρισε ολοκληρωτικό το σταλινικό καθεστώς.

Ο Σερζ έγραψε το βιβλίο του προκειμένου να δώσει φωνή σε όσους δεν είχαν ή την έχασαν: στους φίλους που φεύγοντας είχε αφήσει πίσω του, στους νεκρούς και τους φυλακισμένους. Κι ενώ δεν το λέει εδώ, ο αναγνώστης έχει την αίσθηση ότι εκείνος ήταν ο μόνος επιζών. Εκτός από πολιτικό επομένως το μυθιστόρημα είναι κι ένα βιβλίο ελεγειακό. Γιατί ο ακτιβιστής Σερζ ήταν πρωτίστως συγγραφέας πρώτης γραμμής – κι επιπλέον: ελεύθερος άνθρωπος.

Η μετάφραση της Τιτίκας Δημητρούλια είναι εξαιρετική. Η ίδια φρόντισε να εφοδιάσει το βιβλίο με πλήθος σημειώσεων, απαραίτητων για την καλύτερη και σε βάθος ανάγνωσή του.

{SYG}Victor Serge {SYG}{TIT}Μεσάνυχτα στον αιώνα {TIT}{EKD}Μετάφραση – σημειώσεις – επίμετρο Τιτίκα Δημητρούλια. Εισαγωγή Richard Greeman.Εκδόσεις Θύραθεν, 2020, σελ. 352, τιμή 15,90 ευρ{EKD}ώ

Επαναστατική σταδιοδρομία

Ο Βικτόρ Σερζ σε φωτογραφία από τη σύλληψή του στο Παρίσι το 1912, όταν ήταν αναμεμειγμένος στην αναρχική συμμορία του Ζιλ Μπονό. Απελευθερώθηκε το 1917, έγινε μπολσεβίκος στο Πέτρογκραντ το 1919, υπηρέτησε την Επανάσταση, συντάχθηκε με τον Τρότσκι, κυνηγήθηκε από
τον Στάλιν. Κριτική του βιβλίου του «Υπόθεση Τουλάγεφ» από τον Αναστάση Βιστωνίτη στο «Βήμα»
της 25/11/2008 (https://www.tovima.gr/2008/11/25/books-ideas/i-epoxi-toy-megaloy-tromoy/).