Η βιοποικιλότητα του τόπου μας, τα άγρια φυτά και μια γωνιά στο Τατόι

Μιλάμε συχνά για το φυσικό μας πλούτο: το έδαφος και τον ορυκτό πλούτο στο υπέδαφος μας, τις θάλασσες, τα ποτάμια, τα δάση, τον ήλιο και τις αμμουδιές μας κ.ά. Σ’ αυτή τη λίστα μας πρέπει να προσθέσουμε έναν εξ ίσου σημαντικό, αν όχι τον σημαντικότερο πόρο για τη βιωσιμότητα των παραγωγικών μας συστημάτων: την πλούσια βιοποικιλότητα του τόπου μας. Πόσοι γνωρίζετε ότι όλη η ευρωπαϊκή ήπειρος έχει μόνον το 10% της ελληνικής φυσικής βιοποικιλότητας; Κι αυτό γιατί στην τελευταία περίοδο των παγετώνων που σκέπασε με πάγο για χιλιάδες χρόνια την ευρωπαϊκή ήπειρο, η Ελλάδα, αυτή η γωνίτσα της Ευρώπης με τις παράκτιες στεριές και τα νησιά της, έμεινε απάγωτη. Διατηρώντας ζωντανό ό,τι υπήρχε στα εδάφη της. Ευτυχώς, γιατί από αυτή τη μικρή γωνιά της Ευρώπης, όταν άρχισε δειλά-δειλά το λιώσιμο των πάγων, ακολούθησε από πίσω με τον ίδιο ρυθμό η σταδιακή εξάπλωση των ελληνικών φυτικών ειδών στα ελεύθερα πλέον από πάγο βορειότερα εδάφη. Κάτι που ακόμη συμβαίνει! Γιατί το λιώσιμο των πάγων συνεχίζεται ακόμη πιο βόρεια, στις εκτάσεις της Αρκτικής πλέον. Ως αποτέλεσμα αυτής της διεργασίας στο χρονικό διάστημα των μεταναστεύσεων και εξάπλωσης των ελληνικών φυτικών ειδών προς Βορρά, μέχρι στιγμής, μόνο το 10% περίπου των φυτικών ειδών μας ταξίδεψε προς Ευρώπη.

Οι πρόσφατες εξελίξεις στις τεχνολογίες αλληλούχησης και ανάλυσης του DNA των οργανισμών και ιδιαίτερα οι πρόσφατες δυνατότητες ανάγνωσης του DNA όχι μόνο μεμονωμένων γονιδίων αλλά και ολόκληρων γονιδιωμάτων, του συνόλου δηλαδή της γενετικής ύλης ενός οργανισμού, δημιούργησαν πρωτόγνωρες δυνατότητες. Επέτρεψαν πλέον την πλήρη αποτύπωση (με αδιανόητη ως πρόσφατα ακρίβεια, ταχύτητα και φθηνό τρόπο) της γενετικής σύστασης όλων σχεδόν των καλλιεργούμενων ειδών, όλων των καλλιεργούμενων ποικιλιών, τόσο παλιών όσο και νέων, βελτιωμένων. Καθώς και των άγριων συγγενικών γενοτύπων του είδους, μη εξημερωμένων.

Συχνά με ρωτούν για ποιες χρήσεις μπορεί να είναι πολύτιμα αυτά τα άγρια είδη στο μέλλον. Και τις πιο πολλές φορές απαντώ: η κοινωνία, οι ανάγκες της, οι παραγωγικές της διαδικασίες τις επόμενες δεκαετίες ή εκατονταετίες θα αλλάζουν διαρκώς ριζικά. Βλέποντας τη δημογραφική έκρηξη του κόσμου που είναι συνυφασμένη με τη δημογραφική γήρανση του δυτικού κόσμου, τις διαφαινόμενες κλιματικές αλλαγές και τη διαθεσιμότητα των φυσικών ακι άλλων εισροών στην αγροτική παραγωγή, κυρίως όμως τις επιστημονικές και τεχνολογικές εξελίξεις ιδιαίτερα στους τομείς της πληροφορίας, είμαι πεπεισμένος ότι θα υπάρξουν δραστικές αλλαγές. Και στις αλλαγές αυτές πολύτιμη θα είναι η συμβολή της πλούσιας βιοποικιλότητας του τόπου μας.

1. Είναι βέβαιο ότι θα χρειαστεί η εξημέρωση και εισαγωγή διαρκώς νέων ειδών για παλιές ή και νέες χρήσεις. Ηδη γίνονται συζητήσεις ακόμη και στη χώρα μας για το κινόα, το άγριο σιτηρό τεφ κ.ά. Δείτε με τι ρυθμούς μπαίνουν στην καλλιέργεια άγρια αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά, πολυετή φυτά, όπως άγρια καλάμια για βιοκαύσιμα. Ενώ η έντονη αλατότητα των παράκτιων εδαφών μας επιβάλλει ήδη την εισαγωγή για καλλιέργεια του άγριου κρίταμου, που τον βλέπουμε να ευδοκιμεί πάνω σε βράχους με αλάτι, στις παραλίες μας. Ενα πολυετές είδος που όπως δείχνουν πειραματικά δεδομένα της Αμερικανικής Γεωργικής Σχολής (ΑΓΣ) μπορεί να προσφέρει στον γεωργό σημαντική πρόσοδο ακόμα και από τέτοια υποβαθμισμένα εδάφη.

2. Τεχνολογικές εξελίξεις επίσης μπορεί να οδηγήσουν στη χρήση άγριων ειδών. Δείτε την ξαφνική εισαγωγή στην καλλιέργεια ορισμένων άγριων κολοκυθιών, όχι για την απευθείας καλλιέργεια των ίδιων αλλά ως υποκείμενα στην παραγωγή εμβολιασμένων φυταρίων, πεπονιάς, καρπουζιάς, αγγουριάς κ.ά., που αντικαθιστούν πλήρως στις μέρες μας τη σπορά σπόρων από τέτοιες καλλιέργειες. Η αρχαία σχεδόν τεχνολογία εμβολιασμού των δέντρων και των αμπελιών δηλαδή μεταφέρεται ήδη για τους ίδιους πλεοναστικούς λόγους στις παραπάνω ετήσιες καλλιέργειες. Ετσι τελείως ξαφνικά ένα άγριο κολοκύθι βρέθηκε το πιο κατάλληλο για αυτόν τον σκοπό.

3. Τα άγρια είδη αποτελούσαν και θα αποτελούν στο μέλλον πολύτιμη πηγή γονιδίων προκειμένου μέσω διασταυρώσεων να μεταφερθούν, να προσδώσουν δηλαδή πολύτιμα χαρακτηριστικά (αντοχή σε αρρώστιες, έντομα, άλατα, ξηρασία, καύσωνες κ.λπ.) σε ήδη καλλιεργούμενα είδη. Ανέκαθεν, η διασταύρωση καλλιεργούμενων ποικιλιών με άλλα άγρια συγγενικά φυτά βοηθούσε τους βελτιωτές να βελτιώσουν τις καλλιέργειες ακόμη περισσότερο. Για ικανοποίηση τυχόν νέων προτιμήσεων καταναλωτικών, αντοχής σε νέες αρρώστιες και έντομα των φυτών κ.ά.

4. Στις μέρες μας τα πολύτιμα αυτά γονίδια των άγριων ειδών θα χρειαστεί να παρέχουν μόνο τις απαιτούμενες γενετικές πληροφορίες, δηλαδή την αλληλουχία των στοιχείων στο DNA του υπευθύνου γονιδίου π.χ. αντοχής σε μια αρρώστια. Βλέποντας π.χ. την αλλαγή σε ένα γονίδιο του ανανά (μια μετάλλαξη σε γονίδιο του βιορυθμού του που ελέγχει τις λειτουργίες της ημέρας ή της νύχτας) το καθιστά ικανό να ανοίγει τα στομάτια πρόσληψης διοξειδίου του άνθρακα από την ατμόσφαιρα τη νύχτα με τη δροσιά. Μειώνοντας έτσι τις ανάγκες του για άρδευση. Η γνώση αυτή βοήθησε τους επιστήμονες να βελτιώσουν την αντοχή στην ξηρασία και άλλων ειδών. Ενα δίκτυο φορέων, όπως το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ο ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ, το ΕΚΕΤΑ, το Εργαστήριο Γονιδιωματικής του Κολεγίου Περρωτής της ΑΓΣ, κατάφεραν σε σύντομο διάστημα να αλληλουχήσουν και αναλύσουν όλα τα φασόλια, ρεβίθια, φακές, καπνά, πεύκα, αχλαδιές, μηλιές, κερασιές, όλα τα κολοκυνθοειδή, μύκητες, προβιοτικά βακτήρια στις ελιές κ.ά.

5.  Αν αναρωτιέστε γιατί χρειάζεται να ξαναεξημερώσουμε ήδη εξημερωμένα και καλλιεργούμενα είδη, θυμίζω ότι στις χιλιετείς προσπάθειες για εξημέρωση των άγριων και της εκατοντάχρονης επιστημονικής προσπάθειας βελτίωσης των σημερινών ποικιλιών, έμφαση δόθηκε κυρίως στην «πάση θυσία» αύξηση των αποδόσεών τους. Και φυσικά στη βελτίωση της ποιότητας των παραγόμενων καρπών. Αυτό απαιτούσε η ικανοποίηση του διαρκώς αυξανόμενου πληθυσμού. Βελτιωτές και καλλιεργητές «έτρεχαν» πίσω από το δημογραφικό πρόβλημα που δημιουργούσε η παραπάνω τροφή που παρήγαν! Οι υψηλοαποδοτικές ποικιλίες συσσώρευαν σταδιακά τα λιγοστά γονίδια που συνέβαλλαν στις διαρκώς μεγαλύτερες αποδόσεις (και την καλύτερη ποιότητα). Αντίθετα, γονίδια που στην άγρια φύση (απουσία γεωργικής φροντίδας) βοηθούσαν στην επιβίωση του άγριου φυτού έναντι αντιξοοτήτων (έντομα, μύκητες, βακτήρια, ιούς, άλατα, ξηρασία, ζιζάνια κ.ά.) αγνοήθηκαν και χάθηκαν από τις σημερινές ποικιλίες. Τις λειτουργίες τους ανελάμβαναν οι γεωργοί, αντιμετωπίζοντας τις παραπάνω αντιξοότητες με αρδεύσεις, λιπάνσεις, σκαλίσματα, ψεκασμούς κ.λπ. Με κόστος βέβαια: οικονομικό, περιβαλλοντικό, και καταναλωτικό. Που οδήγησε τη σημερινή εντατική γεωργία σε μεγάλα αδιέξοδα.

Καταφέραμε σήμερα να γυρίσουμε πίσω στο άγριο φυτό με όλα του τα γονίδια αντοχής που εξασφαλίζουν την επιβίωσή του στο άγριο περιβάλλον χωρίς γεωργικές φροντίδες και γρήγορα να το ξαναεξημερώσουμε, χωρίς όμως να χαθεί η πληθώρα των πολύτιμων γονιδίων αντοχής του άγριου. Ηδη κινέζοι επιστήμονες επανεξημέρωσαν το άγριο ρύζι, ενώ άλλοι επιστήμονες με τον ίδιο τρόπο επανεξημέρωσαν την ντομάτα.

Ο βελτιωμένος σπόρος και το πολλαπλασιαστικό υλικό γενικότερα είναι η πιο σημαντική εισροή στη γεωργία συγκριτικά με τα νερά, λιπάσματα, φάρμακα κ.ά. Οσο πιο πολλές λύσεις των προβλημάτων μας στη γεωργία τη φορτώνουμε στην πλάτη των σπόρων, μια φορά, τόσο θα ελαφρύνουμε την πλάτη του γεωργού από ραντίσματα, ποτίσματα, λιπάνσεις κ.ά.

Για αυτούς τους πέντε λόγους η βιοποικιλότητά μας αποτελεί πολύτιμο αγαθό του κόσμου. Το πιο πολύτιμο θα έλεγα για την επιβίωσή του. Γι’ αυτό χρόνια πριν στο τότε ΕΘΙΑΓΕ (σήμερα ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ) με τον αείμνηστο δρα Μιλτιάδη Τσόγκα ιδρύσαμε την τράπεζα σπόρων που σήμερα πρέπει να επεκταθεί και σε είδη όπως θάμνοι, πρέμνα σαν το αμπέλι, δένδρα κ.ά., που πολλαπλασιάζονται αγενώς και όχι με σπόρους. Πρέπει όμως να διατηρηθούν. Να μη χαθεί τίποτα. Να μια χρήση μιας γωνιάς του Τατοΐου στην Αττική. Ενας επισκέψιμος βοτανικός κήπος με όλα τα αγενώς πολλαπλασιαζόμενα είδη του τόπου μας.

Ο κ. Αθανάσιος Τσαυτάρης είναι καθηγητής Γενετικής στο Τμήμα Γεωπονίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, πρώην υπουργός.