«Είχα την τύχη να φοιτήσω σε μια Grammar School και να διδαχθώ αρχαία ελληνικά από τα δεκατρία μου» μου λέει ο καθηγητής Τζέιμς Ντιγκλ, κλασικός φιλόλογος επί δεκαετίες στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ. Επιλέγοντας τότε τα αρχαία ελληνικά αντί της χημείας, ακολούθησε μια μακρά καριέρα στις κλασικές σπουδές. Μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας, είναι ο επιμελητής του Cambridge Greek Lexicon, του νέου δίτομου λεξικού της αρχαίας ελληνικής γλώσσας που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Cambridge University Press.

Συνομιλήσαμε μέσω βιντεοκλήσης, με αυτή την αφορμή. Βλέπω στην οθόνη πίσω του την επικλινή στέγη μιας χαρούμενης σοφίτας, της οποίας οι τοίχοι είναι ντυμένοι με βιβλιοθήκες, και αναρωτιέμαι αν αυτό ήταν το «κελί», όπως θα έλεγε ο Παλαμάς, μέσα στο οποίο τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια ο Τζέιμς Ντιγκλ συνέτασσε λήμματα για το λεξικό, αφότου συνειδητοποίησε ότι δεν αρκούσε μόνο να διαβάζει και να επιμελείται τα λήμματα της πενταμελούς συντακτικής ομάδας του λεξικού, αλλά «αν σκοπεύαμε να τελειώσουμε κάποια στιγμή, θα έπρεπε να αρχίσω να γράφω κι εγώ λήμματα».

Τέτοια λεξικά δεν είναι ποτέ υπόθεση λίγων χρόνων και ενός ανθρώπου. Ωστόσο, δεν ολοκληρώνονται ποτέ αν δεν υπάρχει πίσω ένας άνθρωπος που να μπορεί να οραματιστεί το τελικό αποτέλεσμα πολλά χρόνια προτού αυτό αρχίσει να σχηματίζεται και να έχει την υπομονή, την αντοχή και τις πνευματικές και ψυχικές δυνάμεις να βαδίσει τη διαδρομή ως το τέλος, λειτουργώντας ως σημείο αναφοράς της ομάδας. Ο Τζέιμς Ντιγκλ δικαιούται να είναι υπερήφανος.

The Cambridge Greek Lexicon

Cambridge University Press, 2021, 2 τόμοι (σκληρόδετο)

τιμή 64,99 στερλίνες

Από τον Ομηρο ως τον Πλούταρχο

Η ιστορία του Cambridge Greek Lexicon αρχίζει το 1997, με μια πρόταση του κλασικού φιλολόγου και ακαδημαϊκού Τζον Τσάντγουικ, που συνεργάστηκε με τον Μάικλ Βέντρις στην αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β’. Ο Τσάντγουικ είχε προτείνει τότε στις εκδόσεις του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ την αναθεώρηση του Intermediate Greek-English Lexicon των Χένρι Τζ. Λίντελ και Ρόμπερτ Σκοτ. «Αυτή η επίτομη, συνοπτική έκδοση του λεξικού των Λίντελ – Σκοτ εκδόθηκε το 1889 και ενώ η έκδοση του μεγάλου λεξικού τους του 1843 αναθεωρήθηκε πολλές φορές, αυτή, παρότι ήταν λεξικό αναφοράς σε σχολεία και πανεπιστήμια, δεν είχε ποτέ αναθεωρηθεί και ήταν από καιρό ξεπερασμένη» αφηγείται ο Τζέιμς Ντιγκλ. Ο Τσάντγουικ υπολόγιζε ότι το έργο θα απασχολούσε έναν λεξικογράφο για μία πενταετία.

Ο Τσάντγουικ πέθανε το 1998 και η συμβουλευτική επιτροπή του έργου, πρόεδρος της οποίας ήταν ο Ντιγκλ, διαπίστωσε γρήγορα ότι το παλιό λεξικό των Λίντελ – Σκοτ ήταν τόσο απαρχαιωμένο και ως προς τη μεθοδολογία και ως προς τα ερμηνεύματα, «που έπρεπε να αναζητήσουμε μόνοι μας το υλικό ξεκινώντας από την αρχή, από τις πηγές. Γι’ αυτό χρειάστηκε τόσο πολύς χρόνος για την ολοκλήρωσή του». Το ένα άτομο έγιναν πέντε και χρειάστηκαν συνολικά 23 χρόνια για την ολοκλήρωση του λεξικού. «Αντιλαμβάνεστε με πόση ανακούφιση, πριν από περίπου δύο χρόνια, ανακοίνωσα στο Cambridge University Press ότι το λεξικό ήταν έτοιμο και μπορούσε να ξεκινήσει η παραγωγή της έκδοσης» καταλήγει ο Τζέιμς Ντιγκλ.

«Στόχος μας δεν ήταν να αντικαταστήσουμε το μεγάλο αρχαιοελληνικό λεξικό των Λίντελ – Σκοτ», διευκρινίζει ο Τζέιμς Ντιγκλ, «κάτι τέτοιο θα ήταν αδύνατον. Εκείνο καλύπτει ένα πολύ μεγαλύτερο εύρος πηγών, επιγραφικά κείμενα και κείμενα που ανακαλύφθηκαν σε παπύρους, τα οποία αποφασίσαμε να μη συμπεριλάβουμε προκειμένου να διατεθούν οι σελίδες στο βασικό, χρήσιμο στον μέσο σπουδαστή υλικό».

Το λεξικό περιλαμβάνει 37.000 λήμματα από τα κείμενα 90 συγγραφέων και καλύπτει μια μεγάλη χρονική περίοδο και «όλους τους μείζονες συγγραφείς και ορισμένους από τους ελάσσονες, από τον Ομηρο ως τον 2ο μ.Χ. αιώνα. Το νεότερο έργο που συμπεριλαμβάνουμε είναι οι «Βίοι» του Πλουτάρχου. Βεβαίως, για λόγους οικονομίας, χρειάστηκε κάποια έργα να μείνουν απ’ έξω. Ετσι, αποδελτιώσαμε τους «Βίους» του Πλουτάρχου αλλά όχι τα «Ηθικά». Το ίδιο έγινε και με ορισμένα έργα του Αριστοτέλη. Συμπεριλάβαμε επίσης λέξεις της Καινής Διαθήκης, αλλά μόνο από τα Ευαγγέλια και τις Πράξεις των Αποστόλων. Ο στόχος ήταν να καλύψουμε όλα τα κείμενα τα οποία διδάσκονται σε σχολεία και πανεπιστήμια, γιατί το κατ’ εξοχήν κοινό αυτού του λεξικού ήταν εξαρχής οι μαθητές και οι φοιτητές».

 

Cambridge Greek Lexicon… και ψηφιακά

Το Cambridge Greek Lexicon θα είναι σύντομα διαθέσιμο με μορφή e-book για όποιον το επιθυμεί, ενώ θα διατίθεται και online. «Αρχικά, θα είναι διαθέσιμο στην πλατφόρμα του αμερικανικού προγράμματος Perseus Digital Library του Πανεπιστημίου Ταφτς στις ΗΠΑ, που μας βοήθησε πολύ στο ξεκίνημα στη δημιουργία της βάσης δεδομένων μας. Υπάρχει η σκέψη στο Cambridge University Press για τη δυνατότητα online πρόσβασης του υλικού, αλλά είναι ένα εγχείρημα που απαιτεί μεγάλους οικονομικούς πόρους, αν είναι να λειτουργεί όπως το Thesaurus Linguae Graecae λόγου χάριν».

Η τεχνολογία οπωσδήποτε συνέβαλε καθοριστικά στην ολοκλήρωση του έργου. «O Τζέιμς Μάρεϊ, όταν συνέτασσε το «Oxford English Dictionary», στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, είχε επιστρατεύσει μια στρατιά εθελοντών προκειμένου να διαβάσουν το σύνολο της αγγλικής γραμματείας και να του σημειώσουν λέξεις λεξικογραφικού ενδιαφέροντος σε δελτία. Σε αυτά βασίστηκαν εκείνος και η ομάδα των συναδέλφων του στην Οξφόρδη. Εμείς δεν θα ήταν δυνατόν να καλύψουμε τους συγγραφείς και τα έργα που αποφασίσαμε να συμπεριλάβουμε με τον ίδιο τρόπο. Μεγάλη βοήθεια στα πρώτα στάδια του έργου ήταν η Perseus Digital Library. Δημιουργήσαμε μια βάση δεδομένων όπου κάθε λέξη αντιστοιχούσε σε κάποια αγγλική μετάφραση που απαντούσε στο ψηφιακό περιεχόμενο του ιστότοπου της PDL. Αργότερα τη διαδέχτηκε ο Thesaurus Linguae Graecae, όταν έγινε διαθέσιμος online» εξηγεί ο καθηγητής Ντιγκλ.

Για τους φοιτητές του μέλλοντος

Αν αναρωτιέται κάποιος πόσοι είναι πλέον οι φοιτητές στους οποίους απευθύνεται το λεξικό, μια και γίνεται πολύς λόγος για την υποχώρηση των κλασικών σπουδών στα δυτικά πανεπιστήμια, ο Τζέιμς Ντιγκλ με πληροφορεί ότι «ναι μεν η λατινική και η αρχαία ελληνική γλώσσα βρίσκονται σε κάμψη στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, αλλά στο πανεπιστήμιο αντέχουν ακόμη. Στο Κέιμπριτζ, για παράδειγμα, γίνονται κάθε χρόνο στις κλασικές σπουδές εγγραφές εκατό φοιτητών. Τόσοι ήταν και επί των ημερών μου. Η διαφορά, και ίσως ο λόγος για τον οποίο ο αριθμός τους παραμένει σταθερός, είναι ότι δεν είναι προαπαιτούμενη πλέον η γνώση των γλωσσών αυτών από πριν. Στην εποχή μου οι φοιτητές έρχονταν από σχολεία όπου είχαν ήδη διδαχθεί αρκετά χρόνια λατινικά και αρχαία ελληνικά. Τώρα αρχίζουν στο πανεπιστήμιο από το μηδέν. Γι’ αυτό δημιουργήσαμε αυτό το λεξικό, για να διευκολύνουμε όσο μπορούμε τη διαδικασία της εκμάθησης της γλώσσας».

Το επίπεδό τους, λέει, βάσει της εμπειρίας του, είναι πολύ υψηλό. Και αυτό γιατί, για να μάθει κάποιος μια γλώσσα όπως τα αρχαία ελληνικά, θα πρέπει να έχει μεγάλο ζήλο, να μελετήσει συστηματικά και να έχει ανεπτυγμένες γλωσσικές ικανότητες. Οι φοιτητές αρχίζουν απλώς από άλλη αφετηρία. Τι τους διακινεί μια ακαδημαϊκή καριέρα στις κλασικές σπουδές; «Λίγοι από αυτούς θα ακολουθήσουν σχετική ακαδημαϊκή καριέρα» λέει ο ομότιμος καθηγητής του Κέιμπριτζ. «Οι περισσότεροι αναγνωρίζουν ότι η εκμάθηση μιας γλώσσας τούς δίνει πρόσβαση στα κείμενα από πρώτο χέρι και έχουν συνειδητοποιήσει το μεγάλο πνευματικό πλεονέκτημα και εφόδιο που τους προσφέρει αυτή η προνομιακή πρόσβαση σε μια λογοτεχνία του υψηλότερου επιπέδου».

Λεξικογραφική μεθοδολογία

Καινοτομίες και πιπεράτες ερμηνείες

Σελίδα από το γράμμα Β του Cambridge Greek Lexicon. Στην αριστερή στήλη το ρήμα «βινέω» και η σύγχρονη απόδοσή του στην αγγλική

Οι εξειδικευμένοι επιστήμονες των κλασικών σπουδών θα βρουν ενδιαφέρουσα τη λεξικογραφική μεθοδολογία που ακολούθησαν οι συντάκτες του λεξικού, «που διαφέρει από άλλων λεξικών. Στο λεξικό των Λίντελ – Σκοτ, για παράδειγμα, θα δείτε ότι τα ερμηνεύματα σημειώνονται κάπως μηχανιστικά, ξεκινώντας από την παλαιότερη αναφορά της λέξης και φτάνοντας στη νεότερη μέσα από μια αλληλουχία μάλλον ασυνάρτητη, άλλοτε χρονολογική και άλλοτε βασισμένη σε γραμματικούς τύπους. Εμείς αναζητήσαμε τη βασική σημασία μιας λέξης, η οποία μπορεί να απαντά σε μεταγενέστερα κείμενα και όχι στα πρωιμότερα, και έχοντας εξασφαλίσει αυτή στη συνέχεια αναζητήσαμε τις σημασιολογικές μεταπτώσεις μιας λέξης σε διάφορα συμφραζόμενα» τονίζει ο Τζέιμς Ντιγκλ.

Μια άλλη καινοτομία του The Cambridge Greek Lexicon, που προβλήθηκε πολύ στον αγγλικό Τύπο αλλά και στα διεθνή δημοσιεύματα που ακολούθησαν, ήταν η χρήση ρεαλιστικής, σύγχρονης ομιλούμενης αγγλικής γλώσσας στις ερμηνείες των αρχαιοελληνικών λέξεων, αφήνοντας στην άκρη τις κομψές διατυπώσεις και την έμμεση γλώσσα του πουριτανικού βικτωριανού παρελθόντος του λεξικού των Λίντελ – Σκοτ του 1889. Ετσι, στο ρήμα «βινέω» βρίσκουμε πλέον ως πρώτη μετάφραση το απερίφραστο «fuck» – «τη f-word», όπως μου λέει στη συνομιλία μας ο καθηγητής Ντιγκλ – και όχι το λατινικό απαρέμφατο «inire» ή το περιφραστικό «συνευρίσκομαι επί παρανόμου συνουσίας» των Λίντελ – Σκοτ. Το «λαϊκάζω» ερμηνεύεται ως «perform fellatio» [κάνω πεολειχία] και μεταφράζεται με το «suck cocks» [παίρνω τσιμπούκι], ενώ το «χέζω», μακριά από λεπτεπίλεπτες ερμηνείες του τύπου «το να κάνει κάποιος την ανάγκη του», μεταφράζεται με το σαφέστατο και κατανοητό από το διεθνές κοινό «shit».