H καταιγιστική εμφάνιση των ποικίλων γενετικών νεωτερισμών στις μέρες μας, και κυρίως των προτεινόμενων εφαρμογών τους, όπως και των νέων τεχνολογιών εν γένει, μορφοποιεί τον «καινούργιο θαυμαστό κόσμο» που ήδη βιώνουμε. Και από τον φόβο που πολλές φορές προκαλεί μια νέα ανεξέλεγκτη επιστημονο-τεχνολογική εφαρμογή, η ανθρωπότητα περνά εύκολα στην αμφισβήτηση και μετά στην περιέργεια, για να φθάσει τελικά, όχι και ιδιαίτερα βασανιστικά, στην αποδοχή της. Ενα στερεότυπο που εκτυλίσσεται μάλλον αλάνθαστα όσο η κατανόηση της κατάστασης και η σωστή ευαισθητοποίηση της κοινωνίας είναι ελλειμματική.
H διεργασία αυτή φαίνεται να «αξιοποιείται» ως μια αλάθητη στρατηγική εκείνων που προωθούν άκριτα εν πολλοίς μόνο τα οικονομικά τους κυρίως συμφέροντα, αδιαφορώντας για τις πολύπλευρες κοινωνικοπολιτικές επιπτώσεις μιας κακής και μη αναστρέψιμης εφαρμογής της νέας γνώσης. Στο παιχνίδι όμως αυτό που έχει πάρει πλανητικές διαστάσεις θα ‘πρεπε ο καθένας μας να έχει ρόλο. Και πρωτίστως οι πολιτικοί, οι οποίοι πρέπει να συνθέτουν αρμονικά το παλαιό με το νέο, να βλέπουν μακριά αφού κοιτάξουν πρώτα βαθιά στο παρελθόν. Εκεί θα δουν ότι το τίμημα της τεχνολογικής προόδου ήταν πανάκριβο και δεν χρειάζεται να επαναληφθεί, όπως λ.χ. έγινε με την ατομική ενέργεια που γεννήθηκε ως καταστροφική ατομική βόμβα, ως υπερόπλο, για να ωριμάσει ως ειρηνική χρήση της ραδιενέργειας.
Το ζήτημα βέβαια δεν είναι όπως το θέτουν μερικοί υπερασπιστές της άκριτης τεχνολογικής εφαρμογής, ακόμη και μερικοί εγκλωβισμένοι επιστήμονες, ως μείζον δίλημμα δηλαδή για το αν κάποιος στοιχίζεται πίσω από τη συνέχιση της έρευνας ή την ακύρωσή της. Αυτό είναι ένα παιδαριώδες ψευδοδίλημμα, διότι ο άνθρωπος αρέσκεται από τη φύση του να γνωρίζει και γι’ αυτό πάντα θα διερευνά και θα ερευνά για την κατάκτηση της νέας γνώσης. Το ζήτημα λοιπόν είναι η σωστή εφαρμογή της νέας καλπάζουσας γνώσης, καθώς στο πεδίο αυτό θα παιχθεί η μάχη της προόδου.
Το ερευνητικό νυστέρι από τότε που έφθασε στο πιο βασικό επίπεδο της ζωής, στο γονίδιο δηλαδή, μπορεί να κάνει θαύματα, αλλά και εγκλήματα αν αφεθεί στα χέρια απολίτικων χειριστών που δεν βλέπουν συνήθως τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις του ήδη υπάρχοντος χάσματος μεταξύ της νέας τεχνολογίας και των επιστημών στις οποίες θεμελιώνεται. Γι’ αυτό θριαμβολογούν με το παραμικρό, παρασύροντας πολλές φορές τον καθέναν που παρακολουθεί έναν εφήμερο συνήθως θρίαμβο με ελάχιστες εξαιρέσεις. Και το τοπίο που προβάλλεται είναι ότι στα επόμενα λίγα χρόνια θα ‘χουν λυθεί όλα τα προβλήματα της ανθρωπότητας, ενώ η αλήθεια κυλά αργά και βασανιστικά, με πολλές βέβαια σταδιακές επιτυχίες αλλά και περισσότερες αποτυχίες.
Στο διαμορφωθέν αυτό πλαίσιο η ευθύνη όποιου δημιουργεί ή διαχειρίζεται αυτή την πληροφορία και τη γνώση είναι μεγάλη· για να μην εξάγει φρούδες ελπίδες αλλά μόνον ουσιαστικές· για να μη μετατρέπεται η επιστημονο-τεχνολογική γνώση σε διαμαρτυρημένο γραμμάτιο, χάνοντας την πραγματική της αξία. Μια βασανιστική αναμφίβολα προσπάθεια, που όμως θα βάλει τα πράγματα στη θέση τους, τροφοδοτώντας ταυτόχρονα χωρίς διαλείψεις τη σωστή ενημέρωση και την ευαισθησία της κοινής γνώμης, η οποία βρίσκεται τελευταία σε λαβυρινθώδη σταυροδρόμια και ατέρμονα διλήμματα, σε μεγάλη σύγχυση για το τι θα επιδοκιμάσει και θα χειροκροτήσει ή θα αποδοκιμάσει και θα καταδικάσει, με αποτέλεσμα τη θολή στόχευση του κοσμοειδώλου μας.
Αυτή η ευαισθησία λοιπόν κάμπτεται με τον χρόνο, όπως έγινε, λ.χ., με την πρόσφατη κλωνοποίηση εμβρύων ανθρώπου που πέρασε σχεδόν απαρατήρητη απ’ όλον τον κόσμο και ας ακούγεται ακόμη ο απόηχος των «βιοηθικών προβληματισμών» που σκέπαζαν τον πλανήτη κατά καιρούς όταν κάποιοι προκαλούσαν μόνο με τις φιλοδοξίες τους να κλωνοποιήσουν άνθρωπο και άλλοι απαντούσαν με τις ευαισθησίες τους. Μπορεί βέβαια η επιτευχθείσα κλωνοποίηση να αφορά τη θεραπευτική μόνο πλευρά, αλλά το επίτευγμα δεν αξιοποιήθηκε ως βήμα για να κλεισθεί οριστικά εκτός των τειχών η επικίνδυνη αναπαραγωγική κλωνοποίηση ανθρώπου· δεν περίσσεψε ευαισθησία, παρά μόνον εθισμός. Αξίζει εδώ να τονισθεί ότι αν η κλωνοποίηση εμβρύων ανθρώπου γινόταν 3-4 χρόνια νωρίτερα θα εδονείτο όλος ο πλανήτης από τον βιοηθικό προβληματισμό. ενώ τώρα πέρασε στα δευτερεύοντα της ειδησεογραφίας εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, σηματοδοτώντας ήδη μια βιοηθική κρίση.
Αυτός λοιπόν ο κίνδυνος του εθισμού πρέπει να μας αφυπνίσει. Διότι τα πάντα προχωρούν όπως τα είχαν σχεδιάσει. Τα «μεταλλαγμένα» τρόφιμα υπάρχουν πια παντού, οι γενετικώς τροποποιημένοι οργανισμοί κατακυριεύουν τη Γη, ο γενετικός επανασχεδιασμός του ανθρώπου είναι σταθερά στο στόχαστρο, το πατεντάρισμα γονιδίων προχωρεί ακάθεκτα, η αξιοποίηση της χαρτογράφησης του γονιδιώματος του ανθρώπου επενδύεται σχεδόν ερήμην κάθε βιοηθικού σκεπτικισμού αλλά παρουσία κάθε κερδοσκοπικού σχεδιασμού, κάθε γενετικός νεωτερισμός εισβάλλει παντού χωρίς ουσιαστικό έλεγχο και συνακόλουθη ρεαλιστική αντίσταση· όλα να κινούνται «νομοτελειακά» με τον βιοηθικά προβληματιζόμενο να εκλαμβάνεται ως κινδυνολόγος.
Με τις αρχές της βιοηθικής – τη δημόσια παρέμβαση και φροντίδα, τη διασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την κοινωνική δικαιοσύνη, τη δίκαιη δηλαδή κατανομή του τιμήματος της προόδου και του οφέλους της νέας γνώσης σε όλους όσοι επηρεάζονται από την πολιτική αυτή – να μην προωθούνται όσο θα έπρεπε. Διότι το βιοηθικό δίλημμα μεγιστοποιείται αφού υπερισχύει γενικώς η βιοηθική πλευρά αλλά τελικά προκρίνεται επιταχυνόμενη η οικονομική, η οποία εμφανίζεται σαν μπαμπούλας που απειλεί τις αντιστεκόμενες χώρες ότι θα χάσουν το τρένο της ανάπτυξης.
Από την άλλη μεριά αναπτύσσονται και ακραίες νεοσυντηρητικές βιοηθικές στάσεις όταν δεν επιτρέπεται σε μερικές χώρες ούτε η θεραπευτική, λ.χ., κλωνοποίηση ακυρώνοντας τη συνακόλουθη ελπιδοφόρο έρευνα για τα εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα, ενώ ταυτόχρονα γιγαντώνεται το κερδοσκοπικό πατεντάρισμα γονιδίων, όπως συμβαίνει και με άλλα ζητήματα, τις μεταμοσχεύσεις λ.χ., όπου η βιοηθική πρακτική καθορίζεται όχι από τη γνώση αλλά από την πολιτική κουλτούρα. Και εδώ πρέπει να τονιστεί ότι η παγκόσμια γλώσσα της ηθικής είναι η γλώσσα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων τα οποία δεν πρέπει να καταστρατηγούνται από τη μία ή την άλλη πλευρά, την ανεξέλεγκτη τεχνολογική ανάπτυξη δηλαδή ή την άρνησή της· η λύση είναι η ανακάλυψη της χρυσής τομής σε κάθε βιοηθικό πρόβλημα, χωρίς εσπευσμένους βηματισμούς που μπορεί να μετατραπούν σε πανικόβλητα βήματα της ανθρωπότητας όταν κάτι πάει στραβά και δεν θα αναστρέφεται.
Για τη διασφάλιση λοιπόν των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του σεβασμού της αξιοπρέπειάς του στον νέο θαυμαστό κόσμο που ο ίδιος έφερε, η συνεχής διεκδίκησή μας να έχουμε λόγο πρέπει να είναι η βασική αξία της αντίστασης στις ακραίες οικονομικές και επιστημονο-τεχνολογικές υπερβολές και κερδοσκοπικές πρακτικές. Στην κατεύθυνση αυτή η ίδρυση, λ.χ., ενός Εθνικού Ινστιτούτου Βιοηθικής θα συνέβαλλε υπεύθυνα στην ενημέρωση και στην ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης για τον δέοντα βιοηθικό βηματισμό και της χώρας μας, όπως και για την ακύρωση κάθε βιοηθικού ψευδοδιλήμματος.
Ο κ. Σταμάτης N. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής και πρώην πρύτανης του Πανεπιστημίου Πατρών.
