Από το 1994 το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο διενεργεί ανασκαφές στο Καραμπουρνάκι Θεσσαλονίκης, στη θέση όπου βρισκόταν το λιμάνι της αρχαίας Θέρμης της σημαντικότερης από τις πόλεις της περιοχής πριν κτιστεί η Θεσσαλονίκη , που έδωσε και το όνομά της στον Θερμαϊκό Κόλπο. Κατά τις εφετινές ανασκαφικές εργασίες, οι οποίες υποστηρίζονται οικονομικά κυρίως από το υπουργείο Μακεδονίας – Θράκης και τον Δήμο Καλαμαριάς, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανεύρεση φοινικικών αγγείων ανάμεσα στις μεγάλες ποσότητες της κεραμικής του 7ου-6ου αι. π.Χ. που ήλθαν στο φως. Και αυτό επειδή ο εντοπισμός της παρουσίας των Φοινίκων στον ελλαδικό χώρο με βάση αρχαιολογικά ευρήματα παρουσιάζει δυσκολίες. Ειδικότερα στο Βόρειο Αιγαίο, αν δεν είχαμε κάποιες πληροφορίες από την αρχαία γραμματεία, η παρουσία τους θα ήταν συζητήσιμη. Ετσι φοινικικά «ευρήματα» όπως αυτά από το Καραμπουρνάκι είναι ιδιαίτερα σημαντικά, αφού μας βοηθούν, σε συνδυασμό με σχετικές αρχαίες γραπτές μαρτυρίες, να ανασυνθέσουμε άγνωστες πτυχές της ιστορίας της περιοχής.
Ως σήμερα η μοναδική πληροφορία για σίγουρη παρουσία Φοινίκων στο Βόρειο Αιγαίο προέρχεται από τον Ηρόδοτο και αναφέρεται στη Θάσο. Ο πατέρας της ιστορίας μάς πληροφορεί ότι, πριν φτάσουν οι πάριοι άποικοι στη Θάσο στις αρχές του 7ου αι. π.Χ., στο νησί και μάλιστα στις ανατολικές ακτές του ήταν ήδη εγκατεστημένοι Φοίνικες, οι οποίοι και εκμεταλλεύονταν τα μεταλλεία χρυσού που υπήρχαν εκεί. Η παρουσία Φοινίκων στη Θάσο έχει βεβαιωθεί και αρχαιολογικά, με την ανεύρεση ορισμένων μικροαντικειμένων. Από τον Ηρόδοτο αντλούμε και την πληροφορία ότι ο ναός του Ηρακλή στο νησί ήταν φοινικικό κτίσμα και ακόμη ότι στην ίδια τη Φοινίκη υπήρχε ναός αφιερωμένος στον Θάσιο Ηρακλή. Οι Φοίνικες, ως γνωστόν, λάτρευαν ιδιαίτερα τον Ηρακλή (στη γλώσσα τους Βάαλ-Μελκάρθ). Υπάρχουν όμως και κάποιες άλλες αρχαίες γραπτές μαρτυρίες από τις οποίες προκύπτει παρουσία Φοινίκων στο Βόρειο Αιγαίο. Ετσι μεταγενέστεροι συγγραφείς ισχυρίζονται ότι η Τορώνη στη Χαλκιδική οφείλει το όνομά της σε μια ομώνυμη κόρη της Φοινίκης, και η Γαληψός, μια παράκτια θασιακή αποικία ανάμεσα στην Αμφίπολη και στην Καβάλα, σε έναν ομώνυμο γιο του Φοίνικα Θάσου. Ακόμη ορισμένες πηγές αποδίδουν την πρώτη εκμετάλλευση των χρυσοφόρων κοιτασμάτων του Παγγαίου στον γνωστό Φοίνικα Κάδμο, ο οποίος μαζί με τη σύντροφό του Αρμονία έχουν μια παρουσία και στα Καβείρια Μυστήρια της Σαμοθράκης. Τέλος, σημειώνω και την άποψη ορισμένων μελετητών που θέλουν το όνομα της γνωστής ιωνικής αποικίας των Αβδήρων στη Θράκη να είναι φοινικικό. Οπωσδήποτε όλες οι παραπάνω ενδείξεις για παρουσία Φοινίκων στο Βόρειο Αιγαίο, με εξαίρεση αυτές για τη Θάσο, είναι πολύ ισχνές.
Οι Φοίνικες κατοικούσαν στις ακτές του σημερινού Λιβάνου και, όπως όλοι οι λαοί της περιοχής (Εβραίοι, Αραβες κ.ά.) με εξαίρεση τους αιγαιακούς Φιλισταίους, ήταν σημιτικής καταγωγής. Δεν είχαν ενιαία διοίκηση, αλλά κάθε πόλη τους είχε τον δικό της βασιλέα. Ωστόσο οι ισχυρότερες από αυτές, όπως αρχικά η Σιδών και από την πρώτη προχριστιανική χιλιετία η Τύρος, είχαν υπό την κυριαρχία τους τις ασθενέστερες. Η έλλειψη πεδινών εκτάσεων ικανών να θρέψουν τον πληθυσμό, η άφθονη ναυπηγήσιμη ξυλεία που διέθεταν τα δάση της περιοχής, η άμεση γειτνίαση με τη θάλασσα και η παρουσία καλών λιμανιών στα οποία κατέληγαν μεγάλες εμπορικές οδικές αρτηρίες από το εσωτερικό της Συρίας και της Μεσοποταμίας έστρεψαν τους Φοίνικες από νωρίς στο εμπόριο.
Υπήρξαν διαμεσολαβητές ανάμεσα στους λαούς της Ανατολής και της Δύσης ανταλλάσσοντας φυσικά και βιοτεχνικά προϊόντα. Ηταν περίφημοι και στην αλιεία και στην επεξεργασία πορφυρούχων κογχυλιών, πράγμα που, σε συνδυασμό με την αναζήτηση πολύτιμων μετάλλων, τους οδήγησε στην ίδρυση εμπορικών σταθμών αρχικά και αποικιών αργότερα σε επίκαιρες θέσεις της Μεσογείου και ιδιαίτερα στο δυτικό τμήμα της. Η παλαιότερη βέβαιη εγκατάστασή τους είναι αυτή στο Κίτιο της γειτονικής Κύπρου, που χρονολογείται από τον 9ο αι. π.Χ. Κατά τον 8ο αι. π.Χ. πρέπει να ίδρυσαν την Καρχηδόνα, που θα πρωταγωνιστήσει στο ιστορικό προσκήνιο για πολλούς αιώνες και θα ιδρύσει με τη σειρά της εκτεταμένο αποικιακό κράτος, και τα Γάδειρα, το σημερινό Cadiz, στις ατλαντικές ακτές της Ισπανίας, έξω από τα στενά του Γιβραλτάρ. Η δράση των Φοινίκων άρχισε μετά την πτώση των μυκηναϊκών κέντρων και απλώθηκε γρήγορα σε όλη τη μεσογειακή λεκάνη, όπως δείχνουν ευρήματα από θέσεις του Αιγαίου, της Σικελίας και Σαρδηνίας, ενώ αργότερα θα περιορισθεί κυρίως στο δυτικό μέρος της. Καθώς κινούνταν για πολλά χρόνια στον ίδιο χώρο με τους Ελληνες και είχαν παρόμοια με αυτούς συμφέροντα, φυσικό ήταν να υπάρξουν συχνά συγκρούσεις αλλά και αλληλεπιδράσεις μεταξύ των δύο λαών. Από τους Φοίνικες οι Ελληνες, και πιθανόν Ευβοείς, πήραν ως γνωστόν το αλφάβητο, το οποίο και εμπλούτισαν με τα χρησιμότατα φωνήεντα. Ετσι έφτιαξαν ένα εξαιρετικά εύχρηστο σύστημα γραφής, ένα ανεκτίμητο «εργαλείο», το οποίο και χρησιμοποιεί ως τις ημέρες μας ο λεγόμενος δυτικός κόσμος.
Ο κ. Μιχάλης Α. Τιβέριος είναι καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
