Θεόδωρος Κουρεντζής: Ο αντισυμβατικός σταρ της κλασικής μουσικής

«Είμαι πολύ Ελληνας» είχε πει ο Θεόδωρος Κουρεντζής σε παλαιότερη συνέντευξή του στο αγγλικό «Gramophone», για να συνεχίσει με τον τολμηρό, αντισυμβατικό, αιρετικό τρόπο που ενίοτε χαρακτηρίζει όχι μόνο το έργο του από το πόντιουμ του μαέστρου, αλλά και τον λόγο του: «Είμαι ο… ελληνικότερος των Ελλήνων, από τη «γενιά της κρίσης» – τα ταραχώδη χρόνια της εύθραυστης σύγχρονης δημοκρατίας της χώρας – και είμαι και αναρχικός, βρίσκομαι απέναντι από κάθε ελληνική κυβέρνηση. Μα θέλω να πω ένα πράγμα, για εμένα το πιο σημαντικό είναι η γλώσσα. Το να είσαι Ελληνας δεν σημαίνει να έχεις γεννηθεί στην Ελλάδα. Είναι να γνωρίζεις τον Σοφοκλή και τον Ομηρο, γιατί η ποίηση είναι ό,τι πιο κοντινό στη μουσική». Ποίηση (ακόμα και διά της χρήσεως ρεαλιστικών και σκληρών εικόνων) και μουσική κάνει ο ίδιος μέσα από το «Plan B», την ταινία μικρού μήκους που γύρισε σε συνεργασία με τον ρώσο σκηνοθέτη Σεργκέι Νουρμάμεντ ως «αντίδραση» στον εγκλεισμό λόγω της πανδημίας, στο πάγωμα του χρόνου και κάθε πολιτιστικής δραστηριότητας. Κατά τη διάρκεια του φιλμ βλέπουμε τον διεθνούς φήμης μαέστρο και τους μουσικούς του να κάνουν πρόβα την Ενάτη Συμφωνία του Μπετόβεν, μεταξύ άλλων και την περίφημη «Ωδή στη Χαρά». Μια «Ωδή» που ως μουσική επένδυση σε έναν κόσμο ο οποίος δοκιμάζεται σκληρά, σε ένα περιβάλλον θλίψης, ανασφάλειας και φόβου, προκαλεί ξαφνικά ιδιαίτερη συγκίνηση.

Εννέα πόλεις – Εννέα συναυλίες – Εννέα Συμφωνίες

Η συγκίνηση τώρα γίνεται ακόμα μεγαλύτερη: Την εποχή που και στην Ευρώπη καταβάλλεται τεράστια προσπάθεια για την ασφαλή επανεκκίνηση των πολιτιστικών δράσεων σε όλον τον κόσμο, ανάμεσά τους και των συναυλιών που έχουν σιγήσει εδώ και τόσους μήνες, η μουσική του Μπετόβεν αλλά και ο Κουρεντζής έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Ο έλληνας μαέστρος, αν όλα πάνε καλά (ζούμε ημέρες περίεργες και δύσκολες, όπου οι ακυρώσεις και οι ανατροπές αποτελούν συνηθισμένα φαινόμενα), θα διευθύνει την Εβδόμη Συμφωνία του κορυφαίου γερμανού συνθέτη από το Αρχαίο Θέατρο των Δελφών, σε απευθείας πανευρωπαϊκή μετάδοση. Η εκδήλωση έχει τίτλο «Η Ευρώπη γιορτάζει τον Μπετόβεν» και θα πραγματοποιηθεί την Κυριακή 6 Ιουνίου με τη συμμετοχή εννέα πόλεων και την πραγματοποίηση εννέα συναυλιών με τις Εννέα Συμφωνίες του συνθέτη. Θα ξεκινήσει στις 2 το μεσημέρι (ώρα Ελλάδας) από τη Βόννη, τη γενέτειρα του μουσουργού, και θα ολοκληρωθεί στις 11 το  βράδυ στη Βιέννη, όπου ο Μπετόβεν πέθανε. Την Πρώτη Συμφωνία θα παρουσιάσει από τη Βόννη η Ορχήστρα Δωματίου Mahler-Daniel Harding υπό τον Nτάνιελ Χάρντινγκ, τη Δεύτερη Συμφωνία από το Δουβλίνο η Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα της Ιρλανδίας υπό τον Χάιμε Μαρτίν, την Τρίτη («Ηρωική») Συμφωνία από το Ελσίνκι η Συμφωνική Ορχήστρα της Φινλανδικής Ραδιοφωνίας υπό τον Νίκολας Κολόν, την Τέταρτη Συμφωνία από το Λουξεμβούργο η Φιλαρμονική του Λουξεμβούργου υπό τη διεύθυνση του Γκουστάβο Χιμένο, την Πέμπτη Συμφωνία από την Πράγα η Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα της Τσεχίας υπό τον Στίβεν Μερκούριο, την Εκτη («Ποιμενική») Συμφωνία από το Λουγκάνο η Ελβετική Ορχήστρα Δωματίου I Barocchisti και ο Ντιέγκο Φαζόλις, την Εβδόμη Συμφωνία η ΜusicAeterna και ο Κουρεντζής από τους Δελφούς, την Ογδόη  Συμφωνία από το Στρασβούργο η Φιλαρμονική του Στρασβούργου υπό τον Μάρκο Λετόνια και την Ενάτη Συμφωνία από τη Βιέννη η Συμφωνική Ορχήστρα της Βιέννης υπό την Καρίνα Κανελλάκη. Η ελληνική συμμετοχή θα συνοδεύεται από μια χορογραφία της Σάσα Βαλτς και γίνεται εφικτή χάρη και στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, που θα αναμεταδώσει όλες τις συναυλίες live σε δύο γιγαντοοθόνες που θα τοποθετηθούν στον κήπο του.

Αναζητώντας νέους τρόπους έκφρασης

Στην πραγματικότητα ο Θεόδωρος Κουρεντζής και η ορχήστρα του, η ΜusicAeterna, προετοίμαζαν την παρουσίαση όλων των Συμφωνιών του Μπετόβεν στη Βόννη και στη Βιέννη, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για τα 250 χρόνια από τη γέννηση του συνθέτη, όταν ξέσπασε η πανδημία. Οι εμφανίσεις τους ακυρώθηκαν και οι μουσικοί (καλλιτέχνες από διάφορα μέρη του κόσμου) βρέθηκαν κλεισμένοι στα σπίτια τους, σε καραντίνα. Τότε, για να συνεχίσει να «συναντάται» δημιουργικά με τους συναδέλφους του αλλά και με το κοινό του, ο Κουρεντζής έφτιαξε τη διαδικτυακή MusicAeterna Digital Platform. Για «να συνεχίζουμε να εργαζόμαστε. Μέσα από την εικονική παρουσία οι μουσικοί αναζητούν μια νέα γλώσσα επικοινωνίας και νέους τρόπους έκφρασης». Πέρασε έτσι το μήνυμα πως η μουσική είναι ένα μέσο, μια μορφή επικοινωνίας που μπορεί να γίνει και με άλλους τρόπους, ακόμα και μακριά από τις αίθουσες συναυλιών οι οποίες συνήθως τη φιλοξενούν. Και πως με τη βοήθειά της δεν είμαστε ποτέ μόνοι, μπορούμε πάντα να επικοινωνούμε ακόμα και τις περιόδους της μοναξιάς που επιβλήθηκε παγκοσμίως λόγω της πανδημίας.

Τα πρώτα βήματα

Η ανάγκη να εκφραστεί και να επικοινωνήσει με τους άλλους ανθρώπους έκανε εξάλλου τον γεννημένο το 1972 στην Αθήνα Θεόδωρο Κουρεντζή να στραφεί στην τέχνη, ξεκινώντας από μικρή ηλικία μαθήματα πιάνου, βιολιού και ακολούθως κλασικού τραγουδιού και θεωρίας της μουσικής. Συνέχισε τις σπουδές του στη Ρωσία, όπου και εγκαταστάθηκε, ασχολήθηκε (και εξακολουθεί να ασχολείται) με τη σύνθεση, ήταν όμως η διεύθυνση ορχήστρας ο χώρος που τον κέρδισε ή μάλλον ο δρόμος που τον οδήγησε στην κορυφή, καθώς ο Κουρεντζής χαρακτηρίζεται πλέον ένας από τους σημαντικότερους νέους μαέστρους της εποχής μας. «Νόμιζα πως όλοι αυτοί που έδιναν πολύ μέτριες και βαρετές συναυλίες, π.χ. με έργα του Μάλερ, το έκαναν έχοντας γνώση του αποτελέσματος, ως συνειδητή απόφαση» έχει πει στη συνέντευξή του στο «Gramophone» αναφερόμενος στα νεανικά του χρόνια, «όμως, όταν παρακολούθησα πρόβες, διαπίστωσα πως δεν μπορούσαν να κάνουν κάτι καλύτερο, πως δεν έβλεπαν κάτι περισσότερο μέσα στην παρτιτούρα. Τότε είπα «αυτό δεν μπορεί να συνεχιστεί» και αποφάσισα να κάνω κάποια μαθήματα διεύθυνσης ορχήστρας, ώστε αν, παραδείγματος χάριν,  συνεργαζόμουν με μια ορχήστρα, να μη φαινόμουν γελοίος. Να είχα έστω κάποιες βασικές δεξιότητες. Επειτα από μερικά μαθήματα μου είπαν: «Ωστε είσαι μαέστρος!». Και με έπιασαν τα γέλια, γιατί δεν ήταν εκείνο ακριβώς που ονειρευόμουν να κάνω. Αλλά το πήρα πολύ στα σοβαρά και είδα πως λειτουργούσε».

Νέα ζωή στη Ρωσία

Το 2003 ο Θεόδωρος Κουρεντζής ξεκίνησε μόνιμη συνεργασία με την Εθνική Φιλαρμονική Ορχήστρα της Ρωσίας. Εναν χρόνο μετά ανέλαβε επικεφαλής διευθυντής ορχήστρας στην Οπερα και στο Μπαλέτο της πόλης Νοβοσιμπίρσκ, θέση την οποία διατήρησε έως το 2010. Το 2011 έγινε ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Κρατικού Θεάτρου Οπερας και Μπαλέτου της πόλης Περμ και έμεινε σε αυτή τη θέση έως το 2019. Δημιούργημά του είναι η ορχήστρα MusicAeterna, με την οποία δίνει συναυλίες σε όλον τον κόσμο και πραγματοποιεί ηχογραφήσεις. Το CD με την Εβδόμη Συμφωνία του Μπετόβεν είναι η πιο πρόσφατη δουλειά τους, ενώ στην αγορά κυκλοφορεί από πέρυσι και η ηχογράφηση της Πέμπτης Συμφωνίας. Ανάμεσα στις πιο συζητημένες δισκογραφικές δουλειές τους περιλαμβάνεται και η τριλογία των Μότσαρτ – Ντα Πόντε με τις όπερες «Ετσι κάνουν όλες», «Οι γάμοι του Φίγκαρο» και «Ντον Τζιοβάνι», στις οποίες ο Κουρεντζής συνεργάστηκε και με έλληνες λυρικούς καλλιτέχνες, με τον βαρύτονο Δημήτρη Τηλιακό (Ντον Τζιοβάνι), την υψίφωνο Μυρτώ Παπαθανασίου (Ντόνα Αννα), την υψίφωνο Φανή Αντωνέλου (Σουζάνα).

Η προσωπική επανάσταση

«Πού σκοπεύετε;» τον είχε ρωτήσει η Σόνια Ζαχαράτου σε συνέντευξη της που περιλαμβάνεται και στο βιβλίο της με τίτλο «Οι απέναντι». «Πετώ τις ταπετσαρίες που τόσα χρόνια είχαν κολλήσει πάνω μου όλοι οι ένοικοι που έχουν ζήσει μέσα μου, οικογένειες, κοινωνίες, μορφώσεις, έρωτες», είχε απαντήσει εκείνος, «και με αγάπη και σεβασμό λέω: «Με συγχωρείτε, θα ήθελα να σας ευχαριστήσω, αλλά πρέπει να ζήσω κι εγώ». Οπότε, οι ταπετσαρίες που μας υπηρέτησαν κάποια όνειρα και κάποιες εποχές τώρα θα φύγουν γιατί θέλω να δω τι βρίσκεται από κάτω. Δεν έχω φτάσει στο φρέσκο, αλλά αισθάνομαι καλύτερα· απελευθερωμένος. Και γιατί πιστεύω στην επανάσταση. Η προσωπική επανάσταση είναι αυτή που θα αλλάξει τον κόσμο. Δεν μπορώ να απαιτήσω κάτι καλύτερο από τους άλλους, αν δεν αλλάξω εγώ».

Αν και δεν αγαπά πολύ τις συνεντεύξεις, όταν αποφασίζει να μιλήσει δεν φοβάται να πει τα πράγματα όπως εκείνος τα αισθάνεται, ακόμα και αν κάποια από τα λεγόμενά του ενοχλήσουν και προκαλέσουν αρνητικά για τον ίδιο σχόλια. Είναι και αυτός ένας από τους λόγους για τους οποίους εύκολα τον χαρακτηρίζουν εκκεντρικό, ανατρεπτικό, αντισυμβατικό. Στην πραγματικότητα, αντισυμβατικός και συχνά εκκεντρικός είναι κυρίως ο τρόπος με τον οποίο αναγιγνώσκει, αντιλαμβάνεται και επανερμηνεύει τα μεγάλα κλασικά έργα. Γι’ αυτό κάθε εμφάνιση ή ηχογράφηση του μαέστρου δίνει άφθονο υλικό για συζήτηση – π.χ. ο τρόπος με τον οποίο προσέγγισε τις όπερες του Μότσαρτ – στους γνωρίζοντες και στο κοινό της κλασικής μουσικής σκηνής. Ως προς την εικόνα που παρουσιάζει, ο Κουρεντζής, λόγω της πληθωρικότητας του χαρακτήρα του και όσο και αν ο ίδιος δηλώνει αγοραφοβικός, έχει τον αέρα του σταρ. Είναι ένας σόουμαν που εκτός από μουσική χαρίζει στο κοινό του θέαμα, μετατρέποντας κάθε συναυλία σε μια μικρή παράσταση με απόλυτο πρωταγωνιστή τον ίδιο. Ετσι, ως σταρ, προβάλλεται μέσα από τα διεθνή ΜΜΕ, γεγονός που συχνά κάνει το κοινό να εστιάζει περισσότερο στο «σόου», στον θεαματικό δυναμισμό της παρουσίας του, στη θεατρικότητα που έχει την ώρα που διευθύνει ή την ώρα που μιλάει, παρά στο αποτέλεσμα της προσπάθειάς του, στον τρόπο με τον οποίο κάνει μουσική, σε αυτό που θέλει να πει διά της τέχνης, στον πυρήνα της δουλειάς του. Γιατί, συμφωνείς ή διαφωνείς με αυτό που ακούς (υπάρχουν, είπαμε, και ενστάσεις για τον τρόπο με τον οποίο κάνει μουσική), κρύβεται πάντα πολύ σκληρή και συνειδητή δουλειά πίσω από εκείνο που παρουσιάζει.

Μουσική και σιωπή

«Η σιωπή μάς διδάσκει πολλά, η σιωπή μάς φέρνει πιο κοντά, μας ενώνει» δήλωσε πρόσφατα στην Deutsche Welle με αφορμή την ταινία «Plan B»: «Είναι στη σιωπή που συμβαίνει το σημαντικό. Η σιωπή προϋπήρχε και θα είναι εκεί όταν εμείς θα έχουμε φύγει. Οι ζωές μας δεν πρέπει να παραβιάζουν αυτό το πεδίο, το πεδίο της σιωπής, πρέπει πάντα να ακούμε, να αγαπάμε και να σεβόμαστε τη σιωπή». Την ίδια στιγμή, εκείνος σπάει τη σιωπή δημιουργώντας και αναδημιουργώντας ήχους, υπάρχοντας μέσα από τη μουσική, αφήνοντας, ως φαίνεται, έντονο αποτύπωμα στον χώρο. Και αν έκανε μια αναγκαστική παύση (όπως τόσοι και τόσοι μουσικοί) λόγω της πανδημίας, συνεχίζει δυναμικά. Η εμφάνισή του στο Αρχαίο Θέατρο των Δελφών με την Εβδόμη του Μπετόβεν (όπως και όλη η εκδήλωση με τους εξαιρετικούς μουσικούς που συμμετέχουν) είναι, την εποχή της πολιτιστικής λειψυδρίας, ένα πολύ ενδιαφέρον καλλιτεχνικό γεγονός για την Ευρώπη, για την Ελλάδα.