Ο ευρωπαϊστής διανοούμενος, το άσυλο και η ελευθερία της έκφρασης

Την περασμένη άνοιξη συμπληρώθηκαν 28 χρόνια από τότε που στον γαλλικό Τύπο διατυπώνονταν με πηχυαίους τίτλους ερωτήματα του είδους: Τέλος των διανοουμένων; Την εκστρατεία εκείνη την άρχισε ο γνωστός και μη εξαιρετέος κ. Μπερνάρ Ανρί Λεβί. Την ίδια περίοδο, ειρωνευόμενη τις ναρκισσιστικές πόζες του στην τηλεόραση, η Αλεξάνδρα Τατλ της Wall Street Journal σε άρθρο της με τίτλο «Ο Θεός πέθανε αλλά τα μαλλιά μου είναι άψογα» απαντούσε στο παραπάνω ερώτημα με ένα άλλο: «Το πρόσεξε κανείς;». Θυμήθηκα αυτό το μπαγιάτικο πλέον ερώτημα την περασμένη εβδομάδα που συμπληρώθηκαν πενήντα χρόνια από τον θάνατο του Τέοντορ Αντόρνο, ενός πραγματικού διανοουμένου και ταυτοχρόνως παθιασμένου υπερασπιστή του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Και αναπόφευκτα, τα θλιβερά περιστατικά (για να το πούμε επιεικώς) τα οποία συνέβησαν τη χρονιά του θανάτου του στο Ιδρυμα Κοινωνικών Ερευνών, που είχε ιδρύσει ο ίδιος και στεγαζόταν στο Πανεπιστήμιο Γκαίτε της Φρανκφούρτης:

Μια ομάδα φοιτητών της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς κατέλαβε το Ιδρυμα, όπου βρισκόταν και το γραφείο του Αντόρνο. Εκείνος τότε κάλεσε την αστυνομία. Ανάμεσα στους ριζοσπάστες και ακροαριστερούς φοιτητές προκλήθηκε σάλος. Πώς ήταν δυνατόν ένας διανοούμενος που έγραψε τόσα και τόσα εναντίον του φασισμού να συντάσσεται με τις Αρχές και να καταφεύγει στις δυνάμεις καταστολής; Η άποψη του Αντόρνο όμως ήταν διαφορετική: η ακαδημαϊκή ελευθερία και η ελευθερία της έκφρασης παύουν να υφίστανται όταν καταρρακώνονται οι θεσμοί που τις διασφαλίζουν.

Η ιστορία δεν σταμάτησε εδώ. Τον Απρίλιο της ίδιας χρονιάς ο Αντόρνο θα έδινε μια σειρά διαλέξεις με τον τίτλο Εισαγωγή στη διαλεκτική σκέψη. Προτού αρχίσει να μιλάει στην πρώτη προγραμματισμένη διάλεξη, δύο σπουδαστές τον πλησίασαν και απαίτησαν να κάνει δημοσίως αυτοκριτική. Αμέσως πήγαν κοντά και τρεις φοιτήτριες που, αφού τον έραναν με πέταλα λουλουδιών, γύμνωσαν τα στήθη τους. Ο φιλόσοφος αποχώρησε αμέσως και οι φοιτητές πέταξαν φέιγ βολάν που έγραφαν: «Ο Αντόρνο ως θεσμός έχει πεθάνει». Ο Αντόρνο θα πέθαινε την ίδια χρονιά, όμως το τεράστιο θεσμικό και συγγραφικό του έργο δεν θα χανόταν. Αργότερα ο φιλόσοφος σε συνέντευξή του στο περιοδικό Spiegel είπε πως επρόκειτο για πολιτικό θέατρο που στόχευε στο να τον χαρακτηρίσουν πολιτισμικά συντηρητικό – ποιον; Αυτόν που δημοσίως είχε εκφραστεί υπέρ της σεξουαλικής ελευθερίας και εναντίον των όποιων ταμπού όσον αφορά την ερωτική συμπεριφορά.

Τον Ιούνιο της ίδια χρονιάς ο φιλόσοφος προσπάθησε ξανά να δώσει εκείνες τις διαλέξεις αλλά νέες διαδηλώσεις τον εμπόδισαν. Αρχισε να βλέπει εφιάλτες στον ύπνο του με χαρακτηριστικότερο εκείνον όπου ο «αρχηγός» των φοιτητών ονόματι Χανς Γιούργκεν Κραλ τον πλησίαζε και του έβαζε ένα μαχαίρι στον λαιμό.

Ποιος θα ανέφερε σήμερα τον εν λόγω Χανς Γιούργκεν Κραλ αν δεν υπήρχε ο Αντόρνο; Αλλά όταν βρίσκεται κανείς μπροστά στο τεράστιο έργο του, που συνοδεύτηκε και από μια παραδειγματική ζωή, τέτοια περιστατικά δεν είναι μόνο θλιβερά. Είναι και γελοία. Εκείνοι οι σπουδαστές δεν σεβάστηκαν όχι μόνο το έργο αλλά και το προσωπικό παράδειγμα του φιλοσόφου που μαζί με άλλους καλλιτέχνες, συγγραφείς και διανοουμένους κατέφυγε στις ΗΠΑ μετά την άνοδο των ναζιστών στην εξουσία. Εργο πρωτοποριακό για την ευρωπαϊκή σκέψη που επηρέασε τη μεταπολεμική κουλτούρα πολύ βαθύτερα από το αντίστοιχο, ας πούμε, του θορυβοποιού Σαρτρ.

Ο Αντόρνο ανέδειξε τη σημασία της υψηλής κουλτούρας, που είναι ουσία και κληρονομιά της Ευρώπης. Υπήρξε κατεδαφιστικός γράφοντας εναντίον της μαζικής κουλτούρας που προερχόταν από το Χόλιγουντ στο βασικό του έργο που έγραψε μαζί με τον Χορκχάιμερ, τη Διαλεκτική του διαφωτισμού, από το 1944, πολύ προτού αρχίσουν οι επίγονοι να ασχολούνται με το θέμα. Και μπορεί μεν να υπήρξε εξοργιστικά αρνητικός έναντι της τζαζ, όμως ουδείς μπορεί να αμφισβητήσει τα θαυμάσια κείμενά του για την κλασική μουσική που την είχε σπουδάσει δίπλα στον Αλμπαν Μπεργκ.

Ηθική και αισθητική

Ηταν ο πρώτος που έστησε μια γέφυρα ανάμεσα στην κοινωνιολογία και την αισθητική και έδωσε στη σκέψη και τη φιλοσοφική διατύπωση βιωματικό χαρακτήρα με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τα Minima moralia, κορυφαίο επίτευγμα του δοκιμιακού λόγου στον αιώνα που μας πέρασε.

 Πως θα ήταν το μνημειώδες μυθιστόρημα Δόκτωρ Φάουστους του Τόμας Μαν, αν ο συγγραφέας δεν απευθυνόταν στον Αντόρνο προκειμένου ο τελευταίος να τον μυήσει στα μυστικά της δωδεκαφθογγικής μουσικής και στο έργο του Σένμπεργκ;