Η μαύρη τρύπα της πρόληψης

Η πρόληψη σώζει ζωές και μειώνει τις δαπάνες για περίθαλψη. Το 70% της πρόωρης θνησιμότητας και νοσηρότητας θα μπορούσαν να αποφευχθούν. Μόνο εξαιτίας του καπνίσματος πεθαίνουν περισσότεροι από 15.000 Ελληνες κάθε χρόνο. Για κάθε ευρώ που δαπανάται στην πρόληψη εξοικονομούνται 5 ευρώ για περίθαλψη.

Στην Ελλάδα όμως η πρόληψη είναι ιδιαίτερα υποβαθμισμένη στις προτεραιότητες της πολιτείας, στην πρακτική των γιατρών και στη συνείδηση των πολιτών. Και κυρίως, είμαστε η μόνη ευρωπαϊκή χώρα χωρίς οργανωμένη Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, που αποτελεί τη ραχοκοκαλιά κάθε συστήματος Υγείας και το προνομιακό πεδίο για την άσκηση της πρόληψης και της προαγωγής υγείας. Με αποτέλεσμα να χάνουμε κατά μέσο όρο 10 χρόνια από το προσδόκιμο ζωής μας. Αλλά ακόμη και όσοι ασχολούνται με την πρόληψη κάνουν συχνά το λάθος να ταυτίζουν την πρόληψη μόνο με τις προληπτικές εξετάσεις.

Πρωτογενής και δευτερογενής πρόληψη

Οι προληπτικές εξετάσεις συνιστούν τη δευτερογενή πρόληψη, προκειμένου να εντοπιστεί ένα νόσημα σε πρώιμο προσυμπτωματικό στάδιο, ώστε η θεραπευτική αγωγή να έχει μεγαλύτερες πιθανότητες επιτυχίας. Ο προσυμπτωματικός έλεγχος εφαρμόζεται για ορισμένα νοσήματα για τα οποία υπάρχει αξιόπιστη προσυμπτωματική εξέταση και αποτελεσματική θεραπεία, όπως είναι τα νοσήματα του κυκλοφορικού συστήματος και ορισμένοι καρκίνοι.

Πιο σημαντική όμως από τη δευτερογενή πρόληψη είναι η πρωτογενής, η οποία αποσκοπεί στην καταπολέμηση ή στον έλεγχο των παραγόντων-αιτιών που προκαλούν τη νόσο και τον πρόωρο θάνατο. Οι πιο σημαντικοί από τους παράγοντες αυτούς είναι το κάπνισμα – ειδικά στην Ελλάδα -, η κακή διατροφή, η παχυσαρκία, η έλλειψη άσκησης, το στρες, η οδική ανευθυνότητα, η επικίνδυνη σεξουαλική συμπεριφορά, οι μειωμένοι εμβολιασμοί.

Η μεγάλη αξία της πρωτογενούς πρόληψης επιβεβαιώθηκε πρόσφατα από μεγάλη διεθνή μελέτη, η οποία διαπίστωσε ότι όταν διενεργούνται σε έναν πληθυσμό μόνο προληπτικές εξετάσεις χωρίς να ασκούνται πολιτικές πρωτογενούς πρόληψης δεν αυξάνεται το προσδόκιμο ζωής.

Οσο δηλαδή συνεχίζει η δράση των παθογεννητικών παραγόντων, η νοσηρότητα και η πρώιμη θνησιμότητα παραμένουν οι ίδιες γιατί τα οφέλη από τον προσυμπτωματικό έλεγχο εξανεμίζονται από την αύξηση της συχνότητας άλλων νοσημάτων. Και δυστυχώς στη χώρα μας η πρωτογενής πρόληψη είναι ακόμη πιο υποβαθμισμένη από τη δευτερογενή, παρά τα βήματα που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια, με μεμονωμένα όμως προγράμματα και αποσπασματικές παρεμβάσεις.

Αλλά και σε ό,τι αφορά τις προληπτικές εξετάσεις, επικρατούν σύγχυση και άγνοια. Ο προσυμπτωματικός έλεγχος μπορεί να πραγματοποιηθεί είτε σε ατομική βάση, το γνωστό check-up, είτε σε ομαδική – στη δεύτερη περίπτωση ονομάζεται διαλογή (screening). Στην πρώτη περίπτωση αποτελεί πρωτοβουλία του ίδιου του πολίτη να τις πραγματοποιήσει, είτε πρόκειται για προσωπική επιλογή είτε έπειτα από προτροπή του γιατρού του.

Συνήθως προσφέρεται η δυνατότητα κάλυψης του σχετικού κόστους από την ιδιωτική και σπανίως από την κοινωνική ασφάλιση, αλλά δεν είναι και λίγες οι περιπτώσεις που ο ίδιος ο πολίτης καταβάλλει όλο ή μέρος του κόστους.

Το check-up κατά κανόνα περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα εργαστηριακών εξετάσεων και ορισμένων κλινικών ελέγχων (παθολογικό, καρδιολογικό, γυναικολογικό, δερματολογικό, οφθαλμολογικό, οδοντιατρικό, κ.ά.). Τα τελευταία χρόνια προσφέρονται και πιο εξελιγμένες εξετάσεις, καθώς και ο προληπτικός έλεγχος του γονιδιώματος. Παρά τη λαθεμένη ταύτιση της πρόληψης με τον προσυμπτωματικό έλεγχο, πολλοί Ελληνες δεν πραγματοποιούν τις βασικές εξετάσεις, με αποτέλεσμα να διαπιστώνουμε ανεπίτρεπτα ποσοστά για ευρωπαϊκή χώρα, ιδιαίτερα στα χαμηλότερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα, σύμφωνα και με τα ευρήματα των πανελλαδικών ερευνών υγείας που πραγματοποιούμε από το 2006 σε αντιπροσωπευτικό δείγμα του ενήλικου πληθυσμού (Πίνακας).

Ενα πρόγραμμα-οδηγός

Οι εξετάσεις διαλογής, αντίθετα, αποτελούν πρωτοβουλία του κράτους ή της κοινωνικής ασφάλισης για να προσφέρει στους πολίτες οργανωμένα προγράμματα προσυμπτωματικού ελέγχου, κυρίως εργαστηριακού, που αφορούν διαδεδομένα προλήψιμα νοσήματα. Τα εθνικά προγράμματα διαλογής στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες περιορίζονται σε λίγα μόνο νοσήματα, όπως είναι ο καρκίνος του μαστού και τους τραχήλου της μήτρας στις γυναίκες, ο καρκίνος του παχέος εντέρου σε άνδρες και γυναίκες, η στεφανιαία νόσος, η οστεοπόρωση, ενώ για τον καρκίνο του προστάτη υπάρχουν αντικρουόμενες απόψεις σχετικά με τη διαγνωστική αξία του PSA.

Σε κάθε περίπτωση, ο προσυμπτωματικός έλεγχος θα πρέπει να επαναλαμβάνεται σε τακτά χρονικά διαστήματα τα οποία καθορίζονται ανάλογα με το φύλο και την ηλικία και το ατομικό και οικογενειακό ιστορικό με βάση διεθνή επιστημονικά πρωτόκολλα.

Σε καμία όμως περίπτωση δεν απαιτείται να πραγματοποιούνται σε ετήσια βάση επί φυσιολογικών περιπτώσεων, όπως κακώς έχει επικρατήσει στη χώρα μας, με αποτέλεσμα να διενεργούνται πολλές αχρείαστες εξετάσεις.

Οι περισσότερες εξετάσεις συνήθως πρέπει να επαναλαμβάνονται κάθε 2-3 χρόνια, εφόσον βέβαια δεν υφίστανται παθολογικά ευρήματα ή βεβαρημένο κληρονομικό.

Για όλους αυτούς τους λόγους το πρόγραμμα «Πρόληψη – Πρόταση Ζωής» που διενεργεί το Ινστιτούτο Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής (ΙΚΠΙ) σε οργανωμένους πληθυσμούς ασφαλισμένων βασίζεται σε έναν αρχικό έλεγχο, ο οποίος μέσω ειδικού λογισμικού παράγει μια πολυσέλιδη έκθεση αξιολόγησης της υγείας, με οδηγίες για την αντιμετώπιση των παθογόνων παραγόντων (κάπνισμα, διατροφή, άσκηση, στρες) και ένα εξατομικευμένο πρωτόκολλο προσυμπτωματικού ελέγχου που θα πρέπει να ακολουθείται στο μέλλον με συστηματικές υπενθυμίσεις.

Το πρόγραμμα προσφέρει, επίσης, διαδικτυακά προγράμματα Αγωγής Υγείας για τη διακοπή του καπνίσματος, την καταπολέμηση της παχυσαρκίας και τον έλεγχο του στρες. Τέτοιου είδους προγράμματα ολοκληρωμένης Πρόληψης θα πρέπει να προσφέρονται σε όλους τους έλληνες πολίτες.

Ο κ. Γιάννης Τούντας είναι καθηγητής Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής.