Η μάχη της Κρήτηςκαι η αντίσταση

Ο όρος «Μάχη της Κρήτης» χαρακτηρίζει την επική αντίσταση των υπερασπιστών του νησιού μας κατά της επιχείρησης της κατάληψής του από τους γερμανούς εισβολείς το τελευταίο δεκαήμερο του Μαΐου 1941. Πρόκειται για την πρώτη μεγάλη αεραποβατική επιχείρηση της Ιστορίας.

Η Κρήτη βρίσκεται σε μια εξαιρετική γεωγραφική θέση στην ανατολική λεκάνη της Μεσογείου, στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων. Ως εκ τούτου οι Γερμανοί ήθελαν να την έχουν υπό τον έλεγχό τους διότι είχε τεράστια στρατηγική σημασία. Σκόπευαν να τη χρησιμοποιήσουν ως αεροπορική βάση για να μπορούν να αντεπιτίθενται αλλά και ως βάση για την προστασία των θαλάσσιων επικοινωνιών στο Αιγαίο, ειδικά για την προστασία μεταφοράς πετρελαίου στην Ιταλία.

Ο Χίτλερ λογάριαζε ότι ένα 24ωρο θα αρκούσε να καταλάβει την Κρήτη. Χρειάστηκαν όμως 10 ολόκληρες μέρες, οι οποίες υπήρξαν καθοριστικές για την εξέλιξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι Κρητικοί με τους συμμάχους τους στην Κρήτη, Βρετανούς, Νεοζηλανδούς και Αυστραλούς, αντιστάθηκαν ηρωικά, αλλά ηττήθηκαν. Ομως αυτή ήταν μία πύρρειος νίκη για τους Γερμανούς, γιατί τους προξένησε μεγάλες απώλειες σε έμψυχο και άψυχο δυναμικό.

Οι οργανώσεις

Η αντίσταση στην Κρήτη ξεκίνησε παράλληλα με τη γερμανική εισβολή στο νησί, στα τέλη Μαΐου του 1941, όταν ο τοπικός πληθυσμός ξεσηκώθηκε αυθόρμητα κατά των εισβολέων. Μετά την ολοκλήρωση της κατάληψης του νησιού από τους Γερμανούς η αντίσταση άρχισε να οργανώνεται με την ίδρυση αντιστασιακών οργανώσεων. Κάποιες από αυτές ήταν η Ανώτατη Επιτροπή Αγώνος Κρήτης (ΑΕΑΚ) που αποτέλεσε προπομπό της Εθνικής  Οργάνωσης Κρήτης (ΕΟΚ), το Παγκρήτιο Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΠΑΜ, μνημονεύεται επίσης και ως Πατριωτικό Μέτωπο Κρήτης) που υπήρξε προπομπός του ΕΑΜ στην Κρήτη, η Κρητική Εθνική Επαναστατική Επιτροπή (ΚΕΕΕ), η Εθνική Απελευθερωτική Οργάνωση (ΕΑΟ) και άλλες.

Το αντάρτικο στην Κρήτη, εξαιτίας των γεωγραφικών ιδιαιτεροτήτων της (μακρόστενος γεωφυσικός σχηματισμός που τέμνεται από μεμονωμένα ορεινά συγκροτήματα) και των  πολιτικών συγκυριών (δεν υπήρχε ηγετική μορφή αποδεκτή σε όλο το νησί), αναπτύχθηκε από τοπικές αντιστασιακές ομάδες, οι οποίες έδρασαν στον Ψηλορείτη, στα ορεινά χωριά της επαρχίας Αμαρίου και στα ορεινά των νομών Λασιθίου και Χανίων.

Πράξεις αντίστασης

* Το σαμποτάζ στο αεροδρόμιο του Ηρακλείου: Το σαμποτάζ έγινε τη νύχτα της 13ης Ιουνίου 1942, από ομάδα στρατιωτικών του Συμμαχικού Στρατηγείου Μέσης Ανατολής και ήταν αποτέλεσμα συνεργασίας ελληνικών, βρετανικών και γαλλικών υπηρεσιών εναντίον των δυνάμεων του Αξονα. Οι επιδρομείς πέτυχαν να ανατινάξουν αριθμό αεροσκαφών, αποθηκών και πολεμοφοδίων, σε ένα από τα μεγαλύτερα σαμποτάζ στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

* Η απαγωγή του Κράιπε: Η απαγωγή του υποστρατήγου Χάινριχ Κράιπε ήταν ένα από τα πιο τολμηρά αντιστασιακά εγχειρήματα κατά την Κατοχή. Τα μέλη τις ομάδας ήταν οι δύο Αγγλοι, Φέρμορ και Μος, και οι Κρητικοί Μανώλης Πατεράκης και Γιώργος  Τυράκης, ο Στρατής Σαβιολάκης, ο 20χρονος Ηλίας Αθανασάκης, ο Δημήτρης Τζατζάς, ο Μιχάλης ή Μίκυ Ακουμιανάκης  και ο Αντώνης Ζωιδάκης. Τη νύχτα της 26ης Απριλίου 1944 κατάφεραν να απαγάγουν τον Κράιπε αφήνοντας  αναίσθητο τον οδηγό του.

* Το σαμποτάζ της Δαμάστας: Οργανώθηκε και εκτελέστηκε από ομάδα ανωγειανών ανταρτών, στην οποία συμμετείχαν έξι ρώσοι στρατιώτες. Επικεφαλής και εμπνευστής της επιχείρησης ήταν ο φιλόδοξος άγγλος λοχαγός Μος, που είχε πάρει μέρος στην απαγωγή του Κράιπε. To σαμποτάζ της Δαμάστας έγινε το πρωί της 8ης Αυγούστου 1944 στη θέση Δαμαστό, με σκοπό την καταστροφή του γερμανικού τμήματος ασφαλείας που μετέφερε το γερμανικό ταχυδρομείο από το Ηράκλειο στα Χανιά.

* Η Μάχη της Παναγίας των Κεραμιών: Διεξήχθη από τις 12 ως τις 14 Νοεμβρίου 1944 και ήταν μια από τις μεγαλύτερες μάχες που έδωσαν οργανωμένες ομάδες Εθνικής Αντίστασης στην Κρήτη. Η νίκη του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ) στη μάχη απέδειξε ότι οι γερμανικές δυνάμεις που είχαν παραμείνει στην περιφέρεια Χανίων μπορούσαν να συντριβούν ολοκληρωτικά και έτσι να απελευθερωθεί όλη η Κρήτη.

Μαρτυρίες και στίχοι

Το παρακάτω απόσπασμα είναι από το ποίημα ΤΟ ΚΕΝΤΡΟΣ (88 στίχοι). Μεταφέρθηκε προφορικά από μνήμης από την κυρία Σταματούλα Χλιουνάκη-Γιαννιούδη, 94 ετών σήμερα, η οποία, παιδί τότε, έζησε τη θηριωδία του ολοκαυτώματος του χωριού της, στις Βρύσες Αμαρίου.

ΤΟ ΚΕΝΤΡΟΣ
Το Κέντρος έχει καταχνιά, το Κέντρος έχει μαύρα
Γιατί δεν έχει πια χωριά, μόνο του χάρου λάβα.
………………………………………………………………………
Ξένε διαβάτη που έτυχε ο δρόμος να σε βγάλει
Στο Ανω Μέρος τ’ όμορφο, μην τύχει κι έρθεις πάλι
Γιατί δε θα ’βρεις πια χαρά, ούτε φιλοξενία
μόνο το άχι και το βαχ κι άφθονη δυστυχία.
Προχώρησε και μη σταθείς Βρύσες και Γερακάρι
γιατί  κι αυτά τα κάψανε, δεν έμεινε δοκάρι.
Δεν είναι πια όπως τα ‘ξερες χωριά καμαρωμένα
με τα κρυγιά τωνε νερά, κεράσια γινομένα.
Το Κέντρος κλαίει και θρηνεί, Ανατολή και Δύση
για το χαμό της Κοραξέ, Σταχτούρια, Κρύα Βρύση.
Κι από το κλάμα το πολύ κι από τα μοιρολόγια
Ο Ψηλορείτης του απαντά και δείχνει του τ’ Ανώγια.
…………………………………………………………………………..
Γονατιστοί στους τάφους σας προσφέρουμε θυσία
Κι ευχόμαστε στον Υψιστο, μνήμη σας αιωνία.

****
Ριζίτικο
«Χίτλερ, να μην το καυχηθείς πως πάτησες την Κρήτη.
Ξαρμάτωτη την ηύρηκες και λείπαν τα παιδιά τσης.
Η 5η η Μεραρχία της, το αίμα της καρδιάς της,
στα ξένα πολεμούσανε, πάνω στην Αλβανία, μα πάλι επολεμήσαμε».

Τόποι μαρτυρίου στην Κρήτη

Οι Γερμανοί άρχισαν τα αντίποινα και τις εκτελέσεις σε βάρος του άμαχου πληθυσμού αμέσως μετά την κατάληψη του νησιού στις 31 Μαΐου του 1941.
* Κοντομαρί, 2 Ιουνίου 1941: Εκτελέστηκαν 23 άνδρες.
* Κάνδανος, 2-3 Ιουνίου 1941: Οι κατακτητές πυρπολούν το χωριό και εκτελούν αμάχους.
* Βιάννος, 14 Σεπτεμβρίου 1943: Το σχέδιο προέβλεπε την εξόντωση του συνολικού πληθυσμού των χωριών της Βιάννου και θεωρείται το δεύτερο μεγαλύτερο ολοκαύτωμα στην Ελλάδα (461 εκτελεσμένοι), μετά το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων.
* Ανώγεια, 14 Αυγούστου – 5 Σεπτεμβρίου 1944: Οι Γερμανοί εκτέλεσαν κατοίκους, λεηλάτησαν και έκαψαν όλα τα σπίτια του χωριού.
* Το Ολοκαύτωμα του Αμαρίου, 22 Αυγούστου 1944: Οι Γερμανοί λεηλάτησαν και έκαψαν τα χωριά του όρους Κέδρους και εκτέλεσαν 165 άνδρες. Μετά την εκτέλεση τους έκαψαν.
* Αλικιανός, 1η Αυγούστου 1941: Εκτελέστηκαν 118 άτομα στην περιοχή του Κερίτη.
* Τυμπάκι, Φλεβάρης 1942: Εγινε το  μεγαλύτερο κέντρο καταναγκαστικής εργασίας στην Κρήτη, με 3.500 εργάτες για 2 χρόνια.
* Ηράκλειο, 14 Ιουνίου 1942: Την επόμενη μέρα μετά το σαμποτάζ στο αεροδρόμιο του Ηρακλείου, οι Γερμανοί εκτέλεσαν 50 επίλεκτα πρόσωπα του τόπου μας, ενώ με τους 12 εκτελεσθέντες που είχαν προηγηθεί, συμπλήρωσαν τους 62 εθνομάρτυρες.
Την περίοδο 1941-1944 έγιναν εκτελέσεις και σε άλλα μέρη, ενώ υπήρξαν πολλές καταστροφές σε οικίες, δημόσια κτίρια, σχολεία και αρχαιολογικά μνημεία και κλοπές αρχαιολογικών ευρημάτων καθώς και λαθραίες ανασκαφές.