Σαν χθες δηλαδή…

Πριν από μία εβδομάδα είδα στο Ηρώδειο το τελευταίο ανέβασμα της τραγωδίας του Σοφοκλή «Οιδίπους επί Κολωνώ» σε σκηνοθεσία Γιώργου Σκεύα, με τον Δημήτρη Καταλειφό να δίνει ένα πραγματικό προσωπικό ρεσιτάλ στον ρόλο του πιο τραγικού ήρωα. Το θέατρο ήταν κατάμεστο, μολονότι τα εισιτήρια μόνο φθηνά δεν ήταν, και όλοι απόλαυσαν την παράσταση περίπου σαν να παρακολουθούν εκκλησιαστική μυσταγωγία. Τα κινητά έσβησαν, όχι γιατί κάποιος από την παραγωγή το ζήτησε, αλλά γιατί όλοι μας, απορροφημένοι από τα δρώμενα, τα αφήσαμε σε τσέπες και τσάντες σβηστά. Δεν ακούγονταν παρά μόνο οι φωνές των ηθοποιών – ούτε κιχ από τους θεατές. Ο κόσμος αποθέωσε στο τέλος τούς πάντες. Αλλά εγώ δεν θέλω να σας πω κάτι για την παράσταση, τους ηθοποιούς της, τη λιτή της σκηνοθεσία κ.τ.λ. Θέλω να σας εξομολογηθώ ότι παρακολουθώντας την, ένα μόνο πράγμα μού έτρωγε το μυαλό. Πώς γίνεται κάποιες χιλιάδες χρόνια μετά τη συγγραφή και τα πρώτα ανεβάσματά τους αυτά τα θεατρικά έργα να συγκινούν ακόμα; Πώς γίνεται ο κόσμος να γεμίζει τα μεγάλα θέατρα όταν απλά αναγνωρίζει σε κάθε μοντέρνο ανέβασμά τους τον σεβασμό για τα κείμενα; Πώς γίνεται ειδικά η ελληνική αρχαία τραγωδία να μας απασχολεί ακόμα ενώ ο ορισμός του δράματος είναι στην εποχή μας διαφορετικός σε σχέση με μερικά μόνο χρόνια πριν; Πώς γίνεται τεράστια δράματα του ’40, του ’50, του ’60 να έχουν χάσει σήμερα εντελώς το συγκινησιακό τους φορτίο, ενώ η αρχαία τραγωδία να παραμένει στη μόδα; Δεν έχω τις απαντήσεις. Απλά με τρώει η σκέψη.

Η διαχρονική επιτυχία της αριστοφανικής κωμωδίας έχει μια εξήγηση – ίσως μπανάλ, αλλά είναι εξήγηση. Ο Πιερ Πάολο Παζολίνι, που εκτός από σπουδαίος κινηματογραφιστής ήταν και ένας εξαιρετικός σχολιαστής, έγραψε κάποτε ότι οι άνθρωποι δεν γελάνε όλοι με τα ίδια πράγματα: το χιούμορ έχει να κάνει με τον τόπο καταγωγής κυρίως και λιγότερο με την ηλικία των ανθρώπων. Είχε επίσης επισημάνει ότι η κωμωδία κουβαλάει υποχρεωτικά (και) τοπικά χαρακτηριστικά. Η παρατήρηση είναι από τις ορθότερες που έχουν γίνει ποτέ και αφορά όχι μόνο τα κείμενα, αλλά και τους ηθοποιούς. Ο Παζολίνι έλεγε ότι ο ίδιος γελούσε με τις ναπολιτάνικες φάρσες του Τοτό, αλλά όχι και με τις ατάκες του Ρωμαίου Αλμπέρτο Σόρντι, μολονότι αναγνώριζε το κωμικό του ταλέντο. Ελεγε ότι ο κάθε λαός γελάει με διαφορετικά αστεία και διαφορετικούς κωμικούς.
Ο Παζολίνι κατέληγε ότι οι κωμικοί που έκαναν έστω για μία στιγμή ολόκληρη την ανθρωπότητα να γελάσει, καταργώντας εθνικά σύνορα, είναι πιθανότατα οι μεγαλύτεροι ηθοποιοί του καιρού μας – αναφερόταν στον Σαρλό, στον Μπάστερ Κίτον, στον Χοντρό και στον Λιγνό και σε άλλες φιγούρες που έσβησαν καθώς άλλαξαν οι εποχές. Ωστόσο θεωρούσε πως το αστείο είναι μια γλώσσα που κάθε λαός κουβαλά στο αίμα του: τη φράση τη θυμάμαι κάθε φορά που παρακολουθώ μια κωμωδία του Αριστοφάνη – σκέφτομαι πως σε αυτή τη χώρα από αρχαιοτάτων χρόνων γελάμε περίπου με τα ίδια πράγματα, δηλαδή με τη φαιδρότητα των εξουσιομανών, την ανόητη μεγαλομανία, την επίδειξη του νεόπλουτου, τη ματαιοδοξία, την υποκρισία κ.τ.λ. Αν τρέχουμε να δούμε κωμωδίες του Αριστοφάνη δεν είναι για την επικαιροποίησή τους, αλλά για τη διαχρονικότητά τους: είναι σαν ανέκδοτα, που μολονότι τα ξέρουμε μας κάνουν πάντα να γελάμε και το γέλιο το έχουμε ανάγκη. Το δράμα όμως; Το έχουμε ανάγκη; Τι είναι αυτό που μας ελκύει σε αυτό; Καταλαβαίνω τη θέληση των σκηνοθετών να ασχοληθούν μαζί του, την όρεξη των ηθοποιών να αναμετρηθούν με μεγάλους ρόλους, τη δουλειά όσων δουλεύουν τα κείμενα και τις συγχορδίες τους. Αλλά τι είναι αυτό που κάνει εμάς να τρέχουμε ακόμα να δούμε ιστορίες τις οποίες πλέον ξέρουμε τόσο καλά; Ποιος είναι ο λόγος που κείμενα τα οποία κάποτε είχαν και θεολογικό χαρακτήρα εξακολουθούν να μας ενδιαφέρουν ακόμα και σήμερα που από μηχανής ή απλά εκδικητικοί θεοί συγχωρέθηκαν; Λένε ότι όπως είναι λυτρωτικό το γέλιο είναι λυτρωτικό και το κλάμα. Αλλά δεν έχω δει κανέναν να σπαράζει από λυγμούς για το δράμα της Αντιγόνης ή για τις περιπέτειες του Οιδίποδα ή για τις κατάρες που συνοδεύουν τη μοίρα των Ατρειδών.