Ο Αντώνης είναι σερβιτόρος στο εστιατόριο μεγάλου ξενοδοχείου της Κρήτης, ενώ ο Μιχάλης είναι μάγειρας στο ίδιο εστιατόριο. Καθημερινά το καλοκαίρι οι δύο φίλοι και οι συνεργάτες τους φτιάχνουν και σερβίρουν φαγητό τρεις φορές – πρωινό, μεσημεριανό, δείπνο – για περισσότερα από 1.000 άτομα.

Η δουλειά είναι εξαιρετικά επίπονη, όμως ο Αντώνης περνάει τη βάρδια του κυρίως στη σάλα του εστιατορίου που είναι κλιματιζόμενη. Ο Μιχάλης περνάει όλο το οκτάωρό του στην κουζίνα, περιτριγυρισμένος από αναμμένες κουζίνες και καυτές κατσαρόλες. Σχεδόν σε όλη τη βάρδια του η θερμοκρασία του σώματός του ξεπερνά τους 38°C που είναι το επίπεδο ασφαλείας το οποίο έχει θέσει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ), καθώς πάνω από αυτό το επίπεδο ελλοχεύουν ακόμη και θανάσιμοι κίνδυνοι για την υγεία του… φλεγόμενου ανθρώπινου οργανισμού.

Υπάρχουν χιλιάδες άλλοι εργαζόμενοι σαν τον Μιχάλη που «ψήνονται» κάθε καλοκαίρι στη χώρα μας – σύμφωνα με στοιχεία, ένας στους τρεις εργαζομένους στη γεωργία, στις κατασκευές, στη μεταποίηση, στις μεταφορές και στον τουρισμό εμφανίζουν συμπτώματα θερμικής καταπόνησης κατά τη διάρκεια της εργάσιμης ημέρας ή μόλις αυτή τελειώσει όλους τους θερινούς μήνες.

Και όταν μιλάμε για καταπόνηση, εννοούμε ένα εύρος συμπτωμάτων όπως η υπερθερμία, η έντονη εφίδρωση, η ζάλη, οι έμετοι, η τάση για λιποθυμία, ο πονοκέφαλος, η ναυτία, η σύγχυση. Σε σοβαρές περιπτώσεις μπορεί να εμφανιστεί θερμοπληξία – η θερμοκρασία του σώματος ξεπερνά ακόμη και τους 40°C οδηγώντας σε νευρολογικές διαταραχές, οργανικές βλάβες, ακόμη και σε θάνατο.

Αυτό το «καυτό» σενάριο αναμένεται μάλιστα – ελέω της κλιματικής αλλαγής – να «τσουρουφλίσει» πολλές περιοχές της Γης στις δεκαετίες που έρχονται. Οπως έδειξε πρόσφατη μελέτη που δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό περιοδικό «Science Advances», ως το 2060 σχεδόν ο μισός παγκόσμιος πληθυσμός θα ζει και θα εργάζεται σε περιοχές όπου η ζέστη θα είναι τόσο έντονη ώστε θα συνδέεται με κίνδυνο επιβίωσης για τουλάχιστον έναν μήνα κάθε χρόνο.

Αποδεικνύεται περίτρανα λοιπόν ότι η θερμική καταπόνηση των εργαζομένων αποτελεί σοβαρό ζήτημα (κυριολεκτικώς κάποιες φορές ζωής ή θανάτου) που στοιχίζει στην ανθρώπινη υγεία αλλά και στην οικονομία – ιδίως σε χώρες με θερμά καλοκαίρια όπως η δική μας – και το οποίο αναμένεται να γίνει ακόμη σοβαρότερο στα χρόνια που έρχονται. Οπως εξηγεί στο ΒΗΜΑ-Science o δρ Ανδρέας Φλουρής, αναπληρωτής καθηγητής στη Σχολή Επιστήμης, Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και ιδρυτής του Εργαστηρίου Περιβαλλοντικής Φυσιολογίας FAME Lab του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, ο οποίος εδώ και χρόνια με την ερευνητική ομάδα του διεξάγει μελέτες στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες σχετικά με τη θερμική καταπόνηση των εργαζομένων, «η Ελλάδα χάνει κάθε χρόνο 2,6 δισ. ευρώ από την απώλεια παραγωγικότητας των εργαζομένων κατά τη διάρκεια των καυσώνων. Το ποσό αυτό θα αυξηθεί σταδιακά σε 13 δισ. ευρώ ετησίως μέχρι το 2060 εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο χάνονται κάθε χρόνο 830 δισ. ευρώ από την απώλεια παραγωγικότητας των εργαζομένων κατά τη διάρκεια των καυσώνων – ποσό που θα αυξηθεί σταδιακά σε 4 τρισ. ευρώ ετησίως μέχρι το 2060 ελέω της κλιματικής αλλαγής. Μάλιστα οι εκτιμήσεις αυτές αφορούν μόνο τη χαμένη παραγωγικότητα από τους καύσωνες. Υπολογίζεται ότι το κόστος της χαμένης παραγωγικότητας από τη γενικότερη αυξημένη θερμοκρασία κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού είναι πολλαπλάσια».

Εκτίμηση κινδύνου

Για να προστατευθεί η υγεία των εργαζομένων είναι υψίστης σημασίας να μετρηθεί και να αξιολογηθεί σωστά η θερμική καταπόνησή τους στη διάρκεια της βάρδιας τους. «Συνηθίζουμε να λαμβάνουμε ως σημείο αναφοράς τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος, αλλά αυτό δεν επαρκεί για να προστατέψουμε τους εργαζομένους» σημειώνει ο δρ Φλουρής και διευκρινίζει ότι «ένας άνθρωπος μπορεί να εργάζεται σε ένα μέρος με θερμοκρασία 35°C, αλλά αν δουλεύει στη σκιά και φυσάει αεράκι, τότε το πρόβλημα δεν είναι μεγάλο. Αντίθετα, αν ο εργαζόμενος αυτός πρέπει να δουλέψει κάτω από τον ήλιο ή σε μέρος όπου δεν φυσάει αέρας και έχει συγχρόνως γύρω του μηχανήματα που παράγουν θερμότητα, τότε η κατάσταση μπορεί να είναι πολύ επικίνδυνη».

Ετσι έχουν πλέον αναπτυχθεί όργανα τα οποία μετρούν τη θερμοκρασία βαθιά στο σώμα των εργαζομένων. Ενα τέτοιο όργανο μέτρησης σε μορφή χαπιού «κατάπιαν» ο Αντώνης και ο Μιχάλης, οι δύο εργαζόμενοι τους οποίους συναντήσατε στην αρχή αυτού του κειμένου. «Το χάπι αυτό μετρά συνεχώς τη θερμοκρασία του πυρήνα του σώματος και αποστέλλει τα δεδομένα μέσω ραδιοκυμάτων σε ειδικούς δέκτες που διαθέτουμε στο FAME Lab» λέει ο καθηγητής.

Σημαντικοί «σύμμαχοι» προκειμένου να προστατευθούν οι εργαζόμενοι από τη θερμική καταπόνηση είναι οι ειδικοί βιοκλιματικοί δείκτες που έχουν δημιουργηθεί από τους επιστήμονες. «Μέσω μεγάλης ανασκόπησης που πραγματοποιήσαμε και δημοσιεύσαμε στο περιοδικό «Temperature» εντοπίσαμε συνολικά 340 βιοκλιματικούς δείκτες θερμικής καταπόνησης. Ωστόσο μέχρι πρόσφατα δεν γνωρίζαμε ποιος από όλους είναι ο καταλληλότερος να προστατέψει την υγεία των εργαζομένων» αναφέρει ο δρ Φλουρής.

Βιοκλιματικοί δείκτες προστασίας

Για να το ανακαλύψουν, οι ερευνητές του FAME Lab συνεργάστηκαν με οκτώ εργαστήρια από όλον τον κόσμο, αξιολόγησαν εκατοντάδες εργαζομένους σε πολλές βιομηχανίες στην Αυστραλία, στον Καναδά, στην Κύπρο, στη Δανία, στην Ελλάδα, στο Κατάρ, στη Σλοβενία, στην Ισπανία και στις ΗΠΑ και ανακάλυψαν, σύμφωνα με δημοσίευση στο περιοδικό «Τemperature», ότι η «θερμοκρασία υγρού βολβού και μαύρου σφαιριδίου» (ΘΥΒΜΑΣ, διεθνώς γνωστή ως «Wet-Bulb Globe Temperature» ή «WBGT») είναι ο πιο κατάλληλος βιοκλιματικός δείκτης για την προστασία των εργαζομένων.

Ο καθηγητής διευκρινίζει ότι ο δείκτης ΘΥΒΜΑΣ που επινοήθηκε το 1957 από τον έλληνα μηχανικό – ερευνητή Κωνσταντίνο Πρόδρομο Γιάγκλου και τον αμερικανό φυσιολόγο David Minard για λογαριασμό του αμερικανικού στρατού συνδυάζει μετρήσεις θερμοκρασίας, υγρασίας, ταχύτητας αέρα και ηλιακής ακτινοβολίας σε έναν μόνο αριθμό. «Οταν ο ΘΥΒΜΑΣ είναι πάνω από 35°C θεωρείται ότι η επιβίωση ενός ανθρώπου είναι εξαιρετικά δύσκολη. Η θερμοκρασία ΘΥΒΜΑΣ 32,2°C θεωρείται το όριο για ασθένειες εξαιτίας της ζέστης, ειδικά όταν κάνουμε κάποια σωματική δραστηριότητα όπως η εργασία ή η άθληση». Σημειώνεται ότι το FAME Lab έχει δημιουργήσει μια δωρεάν εφαρμογή για κινητά Αndroid η οποία υπολογίζει τον δείκτη ΘΥΒΜΑΣ με μεγάλη ακρίβεια. Επιπροσθέτως η ΕΜΥ παρέχει πλέον προγνώσεις του δείκτη ΘΥΒΜΑΣ κατά τους καλοκαιρινούς μήνες από την ιστοσελίδα της.

Το «φλέγον» (κυριολεκτικώς) ζήτημα της θερμικής καταπόνησης των εργαζομένων βρίσκεται και στο μικροσκόπιο του υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων, το οποίο δημιούργησε τεχνική ομάδα εργασίας για τη μελέτη και διαμόρφωση μέτρων πρόληψης της θερμικής καταπόνησης των εργαζομένων κατά το θέρος. Σε αυτή την τεχνική ομάδα συμμετείχαν κοινωνικοί εταίροι, η Επιθεώρηση Εργασίας, ειδικοί επιστήμονες, καθώς και μεγάλες επιχειρήσεις, συντάσσοντας ένα λεπτομερές πλαίσιο προστασίας των εργαζομένων που πιθανώς θα αποτελέσει τη βάση νομοσχεδίου για το ζήτημα.

Ολα αποδεικνύουν ότι είναι επιτακτική ανάγκη να δημιουργηθεί εδώ και τώρα μια πραγματική «ασπίδα» ενάντια στη ζέστη που απειλεί να «κάψει» χιλιάδες εργαζομένους στην Ελλάδα και εκατομμύρια παγκοσμίως, με δεδομένο μάλιστα ότι το μέλλον προοιωνίζεται δυστυχώς πολύ πιο «πύρινο».

Πώς λειτουργεί ο εσωτερικός μας θερμοστάτης

Το πιο εμφανές σύμπτωμα όταν παράγουμε μυϊκό έργο – είτε για τις καθημερινές δουλειές μας, είτε για εργασία, είτε για αθλητισμό – είναι η αύξηση της θερμοκρασίας του σώματός μας. Αυτό οφείλεται στο ότι, όπως και οι μηχανές εσωτερικής καύσης, το σώμα μας δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει όλη τη διαθέσιμη ενέργεια των καυσίμων που έχει στη διάθεσή του για να παράγει έργο.

Ετσι, πάνω από το 80% των τροφών που καταναλώνουμε μετατρέπεται τελικά σε θερμότητα. Επιπλέον, όταν ξεκινάμε να εργαζόμαστε, το σώμα μας υφίσταται μια σειρά από αλλαγές στη φυσιολογία του καθώς προσαρμόζεται στις απαιτήσεις της παραγωγής σωματικού έργου. Ενώ ορισμένες από αυτές τις αλλαγές είναι αρκετά προφανείς, όπως ο αυξημένος καρδιακός ρυθμός, άλλες περιλαμβάνουν πιο σύνθετες διαδικασίες.

«Για παράδειγμα, όταν μια αγρότισσα ή ένας χτίστης ξεκινούν τη βάρδια τους, το σώμα τους παράγει ορμόνες όπως η αδρεναλίνη και η κορτιζόλη, οι οποίες προάγουν την αύξηση του καρδιακού ρυθμού, της αναπνοής και της αρτηριακής πίεσης. Αυτές οι ορμόνες αυξάνουν επίσης τη διαθεσιμότητα της γλυκόζης για τους μυς που τη χρησιμοποιούν ως ενέργεια. Ολα αυτά έχουν ως αποτέλεσμα να αυξάνεται η θερμοκρασία του σώματος. Ωστόσο, όταν η εργασία γίνεται στη ζέστη, στην καρδιά του ελληνικού καλοκαιριού, οι μηχανισμοί ρύθμισης της φυσιολογίας του οργανισμού είναι στο κόκκινο» εξηγεί ο κ. Φλουρής.

Συνεχίζει λέγοντας ότι «όταν ζεσταινόμαστε, παίρνουμε υποσυνείδητα αποφάσεις ώστε να δουλεύουμε λιγότερο εντατικά αλλά και να κάνουμε διαλείμματα συχνά – αυτό ονομάζεται συμπεριφοριστική θερμορύθμιση. Ετσι, χωρίς να το θέλουμε, η παραγωγικότητά μας μειώνεται όσο αυξάνεται η θερμοκρασία του περιβάλλοντος. Μελέτες του FAME Lab δείχνουν ότι οι εργαζόμενοι είναι πιο παραγωγικοί στους 15°C. Σε αυτές τις συνθήκες, 95% του χρόνου εργασίας διατίθεται για την παραγωγή έργου. Για κάθε βαθμό που η θερμοκρασία ανεβαίνει πάνω από τους 15°C, η παραγωγικότητα των εργαζομένων μειώνεται κατά περίπου 1,2%».

Παράγοντες που προδιαθέτουν για θερμικές ασθένειες/βλάβες εξαιτίας εργασιακής θερμικής καταπόνησης

Ατομικοί παράγοντες

  • Ελλειψη εγκλιματισμού στη ζέστη
  • Κακή φυσική κατάσταση
  • Υψηλός Δείκτης Μάζας Σώματος
  • Αφυδάτωση
  • Ηλικία άνω των 55 ετών
  • Γυναικείο φύλο
  • Εγκυμοσύνη

Περιβαλλοντικοί παράγοντες

  • Υψηλή θερμοκρασία αέρα
  • Υψηλή υγρασία
  • Σωματική εργασία/άσκηση
  • Μειωμένη ταχύτητα αέρα
  • Βαριά ρούχα
  • Καύσωνας
  • Πηγές ακτινοβολούμενης θερμότητας (ήλιος ή και μηχανήματα)

Παράγοντες υγείας

  • Φλεγμονή και πυρετός
  • Καρδιαγγειακές παθήσεις
  • Διαβήτης
  • Γαστρεντερίτιδα
  • Κακοήθης υπερθερμία
  • Δρεπανοκυτταρική αναιμία
  • Νεφροπάθειες
  • Ψυχικά νοσήματα
  • Νοσήματα του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος
  • Διαταραχές αρτηριακής πίεσης
  • Δερματικό εξάνθημα, ηλιακό έγκαυμα και προηγούμενα εγκαύματα σε μεγάλες περιοχές δέρματος
  • ΑμεΑ

Φάρμακα και ουσίες

  • Αντιεπιληπτικά (π.χ. τοπιραμάτη)
  • Αντιχολινεργικά (π.χ. ατροπίνη)
  • Αντιψυχωσικά και νευροληπτικά φάρμακα (αλοπεριδόλη, κλοζαπίνη, ολανζαπίνη)
  • Αλκοόλ
  • Διουρητικά
  • Διεγερτικά (π.χ. εφεδρίνη) και ορμόνες (θυροξίνη)
  • Αντιισταμινικά
  • Γλουτεθιμίδη (αντικαταθλιπτικό)
  • Τρικυκλικά αντικαταθλιπτικά (π.χ. ιμιπραμίνη, ανιτριπτυλίνη), αμφετανίνες, κοκαΐνη, «ecstasy»
  • Νιτρώδη αγγειοδιασταλτικά και αναστολείς διαύλων ασβεστίου
  • Β-αναστολείς (π.χ. προπρανολόλη, ατενολόλη)

Πηγή: Φλουρής (2021). Πρακτικός οδηγός για την πρόληψη της θερμικής καταπόνησης των εργαζομένων