Η Σάμος είναι νησί με πλούσια πολιτιστική κληρονομιά, κυρίως λόγω της γεωγραφικής της θέσης, ωστόσο πολλοί θησαυροί της τελικά παραμένουν ανεξερεύνητοι. Για τους λάτρεις της τέχνης, ένας εξ αυτών είναι οι παραδοσιακοί χοροί, τα έθιμα και οι παραδόσεις της. Ο χοροδιδάσκαλος κ. Δημήτριος Κουσκούσης δέχτηκε να γίνει ο ξεναγός μας στο «πολύχρωμο» αυτό μονοπάτι της εξερεύνησής τους.

Σαμιώτης χοροδιδάσκαλος με μικρασιάτικες ρίζες, ο οποίος κατάφερε ύστερα από συνεχή εξάσκηση και σπουδές στους παραδοσιακούς χορούς, στην κινησιολογία και στη διδακτική παραδοσιακών χορών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας να κάνει το χόμπι που είχε από μικρός ένα επάγγελμα στον τόπο του. Σήμερα είναι χοροδιδάσκαλος σε επτά διαφορετικούς πολιτιστικούς – χορευτικούς συλλόγους του νησιού μας και μάλιστα τα δυο τελευταία χρόνια μαζί με το Λύκειο Ελληνίδων (στο παράρτημα της Σάμου) έχει αναλάβει την καταγραφή παραδοσιακών χορών της Σάμου.

Μετακινήσεις πληθυσμών

Τι μας διηγείται; Οπως λέει, γυρνώντας τον χρόνο πολλές εκατοντάδες χρόνια πίσω, το 1476 το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της Σάμου μετακινήθηκε στη Χίο εξαιτίας της πειρατείας και των μεγάλων σεισμών, με αποτέλεσμα το νησί σχεδόν να ερημωθεί, ενώ οι ελάχιστοι κάτοικοι που έμειναν στη Σάμο μετακινήθηκαν στον ορεινό της όγκο. Το 1562 ο Κιλίτς Αλή Πασά είπε στον σουλτάνο ότι είναι κρίμα ένα τέτοιο μέρος να μένει ακατοίκητο και ότι έπρεπε να δοθούν κίνητρα για να κατοικηθεί. Κατ’ εντολή λοιπόν του σουλτάνου η Σάμος αποκτά το προνόμιο της απαλλαγής από κάθε φόρο και δασμό και έτσι απόγονοι αυτών που είχαν καταφύγει στη Χίο επιστρέφουν στη Σάμο και μαζί με αυτούς έρχονται και κάτοικοι από την Πελοπόννησο, τη Ρούμελη, την Κρήτη, την Κάρπαθο και πόλεις της Μ. Ασίας. Προχωρώντας η ιστορία μαρτυρά τη στενή συνάφεια μεταξύ της Σάμου και των μικρασιατικών περιοχών κυρίως της Σμύρνης (μετά την Καταστροφή της Σμύρνης τεράστιο κύμα μεταναστών βρέθηκε στη Σάμο) και την πολιτιστική τους αλληλεπίδραση, τόσο στη μουσική όσο και στους χορούς.

Οι πιο γνωστοί παραδοσιακοί χοροί του Ν. Σάμου (Σάμος, Ικαρία, Φούρνοι) είναι η «Σαμιώτισσα», το «Πλατανιώτικο νερό», ο συρτός νησιώτικος – μαραθοκαμπίτικος, ο συρτός τσαμπουνιστός, τα «Παλαιά μου βάσανα», ο ικαριώτικος, η «Συμπεθέρα», η σούστα Φούρνων, ο κουρσάρικος, ο απάν χορός (πηδηχτός), ο μπάλος και ο καρσιλαμάς. Πιο ιδιαίτεροι χοροί είναι ο αμπάς που χορεύεται την περίοδο των Αποκριών με τη συνοδεία τσαμπούνας, ο νυφιάτικος, δίστιχα που παινεύουν τη νύφη και τον γαμπρό στον ρυθμό του «Πλατανιώτικου νερού», με τον οποίο οι νεόνυμφοι άνοιγαν το γλέντι του γάμου τους και χόρευαν με κάθε παρέα καλεσμένων τους ξεχωριστά, και τέλος το ζεϊμπέκικο, ως σήμα κατατεθέν κάθε μικρασιάτη ρεμπέτη. Κύρια μουσικά όργανα ήταν η τσαμπούνα, η λύρα, το λαούτο, το κλαρίνο με την επιρροή των φιλαρμονικών, το σαντούρι, που το έκαναν γνωστό οι κομπανίες των Βελγόνιδων και των Καλτάκηδων, και φυσικά το βιολί που έχει επιβιώσει μέχρι και σήμερα.

Οπως και οι χοροί έτσι και τα έθιμα και οι παραδόσεις αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ταυτότητάς μας. Ξεκινώντας λοιπόν με τον τρόπο διασκέδασης των Σαμιωτών αξίζει να σημειωθεί ότι οι χορευτικοί κύκλοι τού τότε δεν έχουν καμία σχέση με του σήμερα, μιας και περιορίζονταν σε παρέες-παρέες που καθεμία είχε στο κέντρο της τους μουσικούς, οι οποίοι λάμβαναν τη λεγόμενη «χαρτούρα» ώστε να παίζουν τους ρυθμούς που η εκάστοτε παρέα επιθυμούσε.

Τα πανηγύρια και τα έθιμά τους

Ο συνηθέστερος τρόπος ψυχαγωγίας ήταν και είναι τα γνωστά πανηγύρια για τον εορτασμό των αγίων με φαγοπότι, ζωντανή μουσική και πολύ χορό σε τεράστιους χορευτικούς κύκλους. Τα περισσότερα γίνονται τη θερινή περίοδο με επισκέπτες από όλον τον νομό, τα γύρω νησιά και την Αθήνα. Μερικά από αυτά είναι ο Κλήδονας, του Προφήτη Ηλία, του Αγίου Παντελεήμονα, της Παναγίας τον Δεκαπενταύγουστο, της Παναγίας της Βροντιανής, της Αγίας Μαρίνας και πολλά άλλα που συνοδεύονται βέβαια με το μοίρασμα της «γιορτής-κισκέκι» (χυλός με σιτάρι και κατσικίσιο κρέας ή ρεβίθια βρασμένα σε καζάνι) που πραγματοποιείται μετά τη λειτουργία την ημέρα εορτασμού κάθε αγίου.

Συνοψίζοντας, η πολιτιστική κληρονομιά μας μαρτυρά την ιστορία μας, την πραγματική μας ταυτότητα, η οποία παραπέμπει περισσότερο σε μια μικρασιάτικη κουλτούρα παρά σε αυτή ενός τυπικού αιγαιοπελαγίτικου νησιού. Το συμπέρασμα είναι ότι κρατώντας τα έθιμα και τις παραδόσεις μας ζωντανά ωφελούμαστε εμείς οι ίδιοι, καθώς, όπως τόνισε και ο κ. Κουσκούσης, «τα έθιμα, οι παραδόσεις και οι χοροί μας είναι τα μόνα που μπορούν σήμερα να μας θυμίσουν ότι είμαστε Ελληνες».

Και μια γιορτή προς τιμήν της Ηρας

Ξεχωριστή θέση στις παραδόσεις της Σάμου έχει και η γιορτή προς τιμήν της Ηρας

Κάθε χρόνο πραγματοποιούνται και τα «Ηραία», το αρχαιοελληνικό θεματικό δρώμενο προς τιμήν της θεάς Ηρας, της προστάτιδας της Σάμου, με ζωντανές αναπαραστάσεις, αρχαιοελληνικά ντυμένους συμμετέχοντες, αναμμένες δάδες και μουσικοχορευτικά δρώμενα που σε ταξιδεύουν πίσω στη ζωή των αρχαίων προγόνων μας. Βέβαια δεν θα μπορούσε να λείπει και το κωμικό δρώμενο του Καδή (τούρκος φοροεισπράκτορας) με τα αποκριάτικα τραγούδια κατά τη διάρκεια του Τριωδίου.