Πασχάλης Κιτρομηλίδης : «Να εντάξουμε το ελληνικό υπόδειγμα στη διεθνή ιστοριογραφία»

Το 1989 η Γαλλία γιόρταζε – όπως, καλή ώρα, εμείς εφέτος – τη συμπλήρωση 200 χρόνων από τη Γαλλική Επανάσταση του 1789. Προσκεκλημένος τότε στους εορτασμούς και στο διεθνές συνέδριο της Σορβόννης για την απήχηση της Γαλλικής Επανάστασης στον κόσμο ο ακαδημαϊκός τώρα και ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών Πασχάλης Κιτρομηλίδης εντυπωσιάστηκε από τα δύο λεξικά που είχαν κυκλοφορήσει με αφορμή την επέτειο, το Dictionnaire historique de la Révolution Française υπό την επιμέλεια του μαρξιστή ιστορικού Αλμπέρ Σομπούλ και το Dictionnaire critique de la Révolution française που επιμελήθηκαν ο Φρανσουά Φιρέ και η Μονά Οζούφ. Αυτό το τελευταίο πρότεινε ως πρότυπο στον Κωνσταντίνο Τσουκαλά, ομότιμο καθηγητή Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και τέως πρόεδρο του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού (ΕΙΠ), το 2016, όταν εξέταζαν την προετοιμασία μιας έκδοσης για την επέτειο των 200 χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης.

Αυτή είναι η μικρή αυτοβιογραφική ιστορία πίσω από το The Greek Revolution – A Critical Dictionary, εξηγεί στο «Βήμα» ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης, τη μεγάλη έκδοση του επετειακού 2021 που περιμέναμε, την επιμέλεια της οποίας συνυπογράφουν οι δύο έλληνες καθηγητές. Ο τόμος κυκλοφορεί την 25η Μαρτίου στα αγγλικά από το Belknap Press, τον λογότυπο του Harvard University Press με τον οποίο τυπώνονται κλασικά επιστημονικά έργα κύρους, όπως το συλλογικό Harvard Guide to American History (1954), το ρηξικέλευθο The Ideological Origins of the American Revolution (1967) του Μπέρναρντ Μπέιλιν αλλά και το λεξικό των Φιρέ – Οζούφ. Η Ελληνική Επανάσταση στέκεται πλέον εκδοτικά αντάξια δίπλα στην Αμερικανική και στη Γαλλική Επανάσταση.

Η επιλογή της γλώσσας

Paschalis M. Kitromilides, Constantinos Tsoukalas (επιμ.)
The Greek Revolution – A Critical Dictionary
Eκδόσεις Harvard University Press [Belknap Press], 2021, σελ. 800, τιμή 36 ευρώ
Στα ελληνικά θα κυκλοφορήσει από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

«Σκοπός της έκδοσης στα αγγλικά ήταν να ξεφύγουμε από τον ελληνικό επαρχιωτισμό» σχολιάζει ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης. «Αυτό ήταν διαρκώς το μέλημά μου στη διάρκεια της επιστημονικής σταδιοδρομίας μου: η διεθνής καθιέρωση του ελληνικού υποδείγματος – the canonization of Greece. Γι’ αυτό εξέδωσα στα αγγλικά τις μελέτες μου για τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό και τον Μοισιόδακα. Τώρα ήρθε η ώρα να παρουσιάσουμε την αλληλουχία γεγονότων που γέννησαν τη σύγχρονη Ελλάδα από έναν διεθνή εκδοτικό οίκο πρώτης γραμμής με μια έκδοση που κρίθηκε για την εγκυρότητά της από ομάδα επιστημόνων».

Δεν πρόκειται για ένα συμβατικό λεξικό με μικρά λήμματα για πλήθος θεμάτων, όπως μπορεί να θεωρήσει κάποιος, αλλά για έναν τόμο στοχαστικών δοκιμίων που πραγματεύονται ζητήματα της Ελληνικής Επανάστασης. «Είναι «κριτικό» λεξικό, με την έννοια ότι ζητήθηκε από τους συγγραφείς να σκεφθούν σε κάθε θέμα ποια είναι η συμβατική άποψη και να μελετήσουν αν μπορεί αυτή να επιβεβαιωθεί ή αν χρειάζεται να αναθεωρηθεί» διευκρινίζει ο επιμελητής και προσθέτει: «Ταυτόχρονα, έγινε προσπάθεια το λεξικό να είναι κατά το δυνατόν πλουραλιστικό. Δεν ακολουθεί κάποια δεδομένη ιστοριογραφική ορθοδοξία, γράφουν πολλοί συνεργάτες, ο καθένας με τον τρόπο του».

Συνολικά 39 καταξιωμένοι πανεπιστημιακοί καθηγητές, αλλά και μάχιμοι ερευνητές της νεότερης γενιάς, έλληνες και ξένοι, υπογράφουν τα 46 δοκίμια του τόμου, όπου εκπροσωπούνται τα τμήματα ιστορικών σπουδών όλων σχεδόν των ελληνικών πανεπιστημίων αλλά και ξένων, με δυναμική την παρουσία του King’s College του Λονδίνου, σημαντικής εστίας των νεοελληνικών σπουδών.

Το υλικό οργανώνεται σε επτά θεματικές ενότητες, ξεκινώντας από τα συμφραζόμενα της Ιστορίας και της γεωγραφίας όπου έγινε η Επανάσταση, προχωρώντας στις τοπικές εκδηλώσεις της και σε κορυφαία γεγονότα της πολεμικής δραστηριότητας και καταλήγοντας στη δημιουργία θεσμών, στην απήχησή της στον κόσμο και στις συμβολικές αναπαραστάσεις και στις πολιτισμικές αναφορές της. Τα κείμενα συνοδεύουν χάρτες από το Εθνικό Κέντρο Χαρτών και Χαρτογραφικής Κληρονομιάς στη Θεσσαλονίκη και αναπαραγωγές έργων από ελληνικά και ξένα μουσεία. Την έκδοση προλογίζει ο τέως Πρόεδρος της Δημοκρατίας κ. Προκόπης Παυλόπουλος, «ο οποίος αγκάλιασε το εγχείρημα και βοήθησε πολύ στην εξεύρεση χρηματοδότησης για τις μεταφράσεις και τη δαπανηρή εικονογράφηση».

Το 1821 στην Εποχή των Επαναστάσεων

Η έκδοση απευθύνεται στο ευρύ διεθνές κοινό και όχι μόνο στους εξειδικευμένους ιστορικούς και «φιλοδοξία μας ήταν η Ελληνική Επανάσταση να κατακτήσει τη θέση την οποία πρέπει να έχει στην ιστοριογραφία της Εποχής των Επαναστάσεων. Η Ελληνική Επανάσταση αποτελεί σημαντική καμπή για την αναζωογόνηση της Εποχής των Επαναστάσεων μετά την ήττα, ουσιαστικά, της Γαλλικής Επανάστασης, την επιβολή της Παλινόρθωσης και την καταστολή των επαναστάσεων στην Ευρώπη. Ας θυμηθούμε ότι το 1820-1821 εκδηλώνονται εξεγέρσεις στην Ιταλία οι οποίες καταστέλλονται και, όταν φτάνουν τα νέα της Ελληνικής Επανάστασης στο Συνέδριο της Βερόνας, στο λεγόμενο «Κονσέρτο της Ευρώπης», ο τσάρος και ο Μέτερνιχ καταδικάζουν βεβαίως την ελληνική εξέγερση. Ομως για τους Ελληνες προφανώς είχε έρθει το πλήρωμα του χρόνου. Ενιωσα ξανά με εντυπωσιακό τρόπο προετοιμάζοντας αυτή την έκδοση πόσο σημαντικός ήταν ο ρόλος της Φιλικής Εταιρείας, ωστόσο δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι ήταν έτοιμη και η ελληνική κοινωνία» εξηγεί ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης.

«Είναι πολύ σημαντικό ότι η Επανάσταση επιβίωσε και συνεχίστηκε παρά τους εμφύλιους πολέμους που με μαζοχιστικό τρόπο μάς αρέσει να τους τονίζουμε – όλες οι επαναστάσεις περνούν από μια φάση εμφυλίων πολέμων, αποτελούν στοιχείο του μοντέλου των επαναστάσεων, και είχαμε και εδώ εμφυλίους φοβερούς, που είναι ένα θλιβερό κεφάλαιο, ανήκουν όμως στη φύση των ανθρωπίνων πραγμάτων. Παρά την εισβολή του Ιμπραήμ, είναι αναντίρρητο το γεγονός ότι στην Κρήτη, για παράδειγμα, η Επανάσταση ξεκινάει, καταστέλλεται και αναζωπυρώνεται επί δέκα χρόνια. Στην Ηπειρωτική Ελλάδα το ίδιο. Στην Πελοπόννησο δεν έσβησε ποτέ. Οταν ο Ιμπραήμ προσπάθησε να καταλάβει την περιοχή των Καλαβρύτων και το Μέγα Σπήλαιο, δεν μπόρεσε να μπει μέσα γιατί αντιστάθηκαν οι μοναχοί με τους οπλαρχηγούς που ήταν μαζί τους. Αυτή είναι η μεγάλη επιτυχία, ότι οι Ελληνες ήταν αποφασισμένοι και μπόρεσαν να κρατήσουν την Επανάσταση ζωντανή μέχρις ότου αναγκαστούν οι Μεγάλες Δυνάμεις, για δικά τους συμφέροντα αλλά και λόγω της πίεσης του φιλελληνικού κινήματος, να αντιμετωπίσουν το ελληνικό ζήτημα ως ένα σοβαρό ζήτημα της διεθνούς διπλωματίας».

«Πρέπει με σοβαρότητα να μελετούμε το κεκτημένο της γνώσης που παρήγαγαν οι προηγούμενες γενιές. Μη μας διακατέχει υπεροψία ότι τα παλαιότερα έργα είναι ιδεολογικά προκαθορισμένα»

Από τα Βαλκάνια ως τη Λατινική Αμερική

«Μεγάλη επιτυχία είναι επίσης», συνεχίζει ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης, «η ιδέα του ανεξάρτητου κράτους. Οι αδελφοί μας οι Σέρβοι, όπως λέει και ο Ρήγας, παρότι επαναστάτησαν νωρίτερα, το 1804, και πέρασαν από πολλές διακυμάνσεις της επανάστασης, κατάφεραν στο τέλος αργά, το 1831, να γίνουν αυτόνομη ηγεμονία υπό οθωμανική επικυριαρχία και η τουρκική σημαία κυμάτιζε στο Φρούριο του Βελιγραδίου μέχρι το 1878, όταν αναγνωρίστηκε η εθνική κυριαρχία του Βασιλείου της Σερβίας. Η εθνική κυριαρχία, που ήταν το ζητούμενο της Ελληνικής Επανάστασης από την αρχή, ήταν ένα σημαντικό επίτευγμα για τους ευρωπαϊκούς λαούς που μας παρακολουθούσαν, όχι μόνο τους γείτονές μας στα Βαλκάνια, αλλά και τους Ιταλούς, και τους λαούς της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων αλλά και για τους λαούς που έκαναν κινήσεις αυτοδιάθεσης στη Λατινική Αμερική. Υπάρχουν πολλές διαφορές με τα κινήματα της Λατινικής Αμερικής, αλλά είναι συγκινητική η χειρονομία της πρώτης χώρας που αναγνωρίζει την ανεξαρτησία της Ελλάδας το 1822, της Δημοκρατίας της Αϊτής. Να τονίσουμε επίσης ότι το φιλελληνικό κίνημα στη Βρετανία αλλά ιδίως στην Αμερική συνδυάζει το αίτημα για την απελευθέρωση των Ελλήνων με το αίτημα για την κατάργηση της δουλείας. Αυτά είναι τα πολλαπλά μηνύματα που εκπέμπονται από την Ελληνική Επανάσταση, τα οποία ελπίζουμε ότι με τη διακοσιετηρίδα θα αναβιώσουν κατά κάποιον τρόπο και θα συμβάλουν σε αυτό που ήταν η αρχική μας στόχευση με την έκδοση του κριτικού λεξικού, να βγάλουμε δηλαδή την ελληνική Ιστορία από το περιθώριο και να εντάξουμε το ελληνικό υπόδειγμα στη διεθνή ιστοριογραφία».

Αναθεωρήσεις και καινοτομίες

Ποιες συμβατικές απόψεις αναθεωρούνται στο κριτικό λεξικό; είναι ένα βασικό ερώτημα. «Δεν κάναμε κάτι ιδιαίτερα ανατρεπτικό» απαντά ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης. «Σκοπός μας δεν ήταν να προβούμε σε εξυπνακισμούς, να διατυπώσουμε απόψεις που θα αποτελούσαν σκάνδαλο ή να προκαλέσουμε τις εθνικές ευαισθησίες αλλά να αφηγηθούμε τα γεγονότα με βάση το κεκτημένο των γνώσεων που έχουμε σε συνδυασμό με τις σύγχρονες τάσεις σε επίπεδο θεωρητικού προβληματισμού. Νέα οπτική στα πράγματα φέρνει, για παράδειγμα, στη συζήτηση της έναρξης της Επανάστασης στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, το κεφάλαιο που γράφει ο ρουμάνος ιστορικός Αντρέι Πιπίδι, διότι δεν διαβάζουμε εκεί μόνο την ελληνική πλευρά αλλά και όσα συμβαίνουν στη ρουμανική κοινωνία σε εκείνη τη συγκυρία και πώς διαπλέκεται η πρωτοβουλία των Φιλικών και του Υψηλάντη με το ρουμανικό κίνημα. Είναι ένα πολύ πρωτότυπο μέρος του κριτικού λεξικού. Αντίστοιχα είναι όσα γράφει ο Σλόμπονταν Μάρκοβιτς για τη συμμετοχή των Νοτιοσλάβων, ενώ έχουμε και την οθωμανική θεώρηση των πραγμάτων με βάση οθωμανικές πηγές από τον τούρκο ιστορικό Σουκρού Ιλιτζάκ. Εκείνο που κυρίως επιτεύχθηκε ήταν η εμβάθυνση πολλών φαινομένων, όπως, για παράδειγμα, σε όσα γράφονται για τη λογοτεχνία και τις καλές τέχνες. Το κεφάλαιο του νεοελληνιστή Πίτερ Μάκριτζ για τη δημιουργική ανταπόκριση στην Επανάσταση των δύο μεγάλων ποιητών μας, του Σολωμού και του Κάλβου, είναι επίσης μια πρωτότυπη συμβολή».

Μια καινοτομία του λεξικού είναι το δοκίμιο για τις γυναίκες στον Αγώνα, που γράφει η Ελένη Αγγελομάτη–Τσουγκαράκη, το οποίο, όπως μας πληροφορεί ο επιμελητής, υπέδειξαν οι αμερικανοί εκδότες. Είναι ένα καλό παράδειγμα του πώς η ελληνική επιστημονική ιστοριογραφία μπολιάζεται με τις τάσεις και τα ενδιαφέροντα της διεθνούς έρευνας.

Επανάσταση και ελληνική ιστοριογραφία

Κοινός τόπος των συζητήσεων των τελευταίων ετών είναι η αναφορά στην ερευνητική εγκατάλειψη της Ελληνικής Επανάστασης από τους έλληνες ιστορικούς τα τελευταία πενήντα χρόνια. «Λόγω του διασυρμού της επετείου των 150 χρόνων της Επανάστασης από τη δικτατορία το 1971, οι έλληνες ιστορικοί στράφηκαν προς άλλες κατευθύνσεις και είδαμε μετά τη Μεταπολίτευση τη δυναμική στροφή στην οικονομική Ιστορία και την, καθ’ υπερβολή, κατά τη γνώμη μου, μελέτη της δεκαετίας του 1940, που αποτέλεσμα είχαν να εκπέσει κάπως η μελέτη της Ελληνικής Επανάστασης» παραδέχεται ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης. Επισημαίνει όμως ότι, με την ευκαιρία της εφετινής επετείου, η θεματολογία αυτή έχει απασχολήσει νεότερους ιστορικούς και έχουν προκύψει «πολλές και ενδιαφέρουσες δουλειές που αποτελούν μια παράλληλη μορφή επιστημονικής παραγωγής με το κριτικό λεξικό». Υπογραμμίζει ωστόσο με έμφαση τη σημασία για την έρευνα της γνώσης των παλαιότερων έργων, που παραμένει ζητούμενο, και επιμένει ότι «πρέπει με σοβαρότητα να μελετούμε το κεκτημένο της γνώσης που παρήγαγαν οι προηγούμενες γενιές. Μη μας διακατέχει υπεροψία ότι τα παλαιότερα έργα είναι ιδεολογικά προκαθορισμένα. Ολους πρέπει να τους διαβάσουμε και να αντιμετωπίσουμε με πολύ μεγάλο σεβασμό τον μόχθο ιδίως των συγγραφέων των μεγάλων ιστορικών συνθέσεων, του Σπυρίδωνος Τρικούπη, του Ιωάννη Φιλήμονα και του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου στον 19ο αιώνα. Από την παραγωγή του 20ού αιώνα είναι σημαντικά τα έργα του Απόστολου Βακαλόπουλου, η πολύτομη Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως του Διονυσίου Κόκκινου, που κανένας πλέον δεν τη διαβάζει, ο δωδέκατος τόμος της Ιστορίας του ελληνικού έθνους της Εκδοτικής Αθηνών – μια ανεκτίμητη πηγή την οποία συνεχώς συμβουλευόμουν κατά την επιμέλεια του κριτικού λεξικού -, όπως και ο τρίτος τόμος της Ιστορίας του Nέου Eλληνισμού που επιμελήθηκε ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος, ένα αιχμηρό μυαλό που έχει πάντα τη δυνατότητα να αναδεικνύει αγνοημένες πλευρές των ζητημάτων, ο οποίος ήταν ανεκτίμητος σύμβουλος στην προσπάθειά μας».

Η μελέτη της Επανάστασης σε θεσμική βάση

Θα είναι η διακοσιετηρίδα από την έναρξη της Επανάστασης αφορμή για την αναζωογόνηση και της μελέτης της στην Ελλάδα, με ψηφιοποίηση των πηγών, συστηματικοποίηση της έρευνας και εκδόσεις σε θεσμική βάση, όπως γινόταν από το 1937 στο Ινστιτούτο Ιστορίας της Γαλλικής Επανάστασης στη Σορβόννη το οποίο εξέδιδε και το περιοδικό Annales historiques de la Révolution française; Είναι μια πρόταση που εξετάζεται από το Πανεπιστήμιο Αθηνών, μας λέει ο έλληνας ακαδημαϊκός. «Δεν σχεδιάζεται προς το παρόν κάτι τόσο επιβλητικό όπως το αντίστοιχο γαλλικό ινστιτούτο αλλά μια μονάδα μελέτης της Ελληνικής Επανάστασης στους κόλπους του Πανεπιστημίου Αθηνών, η οποία ανακοινώθηκε από τον πρύτανη Θάνο Δημόπουλο κατά την έναρξη του πρόσφατου Διεθνούς Συνεδρίου «Η Ελληνική Επανάσταση στην Εποχή των Επαναστάσεων (1776-1848)»».

Κ. Τσουκαλάς: «Χωρίς σοβινισμούς και εσωστρέφεια»

Υπερήφανος για την έκδοση, «την οποία δρομολόγησα ως τότε πρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού αλλά αποτελεί ουσιαστικά έργο του Πασχάλη Κιτρομηλίδη», δηλώνει και ο καθηγητής Κωνσταντίνος Τσουκαλάς. «Πριν από πέντε χρόνια, με την Ελλάδα σε μια πολύ κρίσιμη περίοδο οικονομικά και πολιτικά, θεωρήσαμε ότι είχε μεγάλη σημασία να απευθυνθούμε σε ένα διεθνές κοινό ζητώντας τη συνεργασία ειδικών που μπορούσαν να φωτίσουν τον παγκόσμιο χαρακτήρα της Ελληνικής Επανάστασης, κυρίως τη σχέση της με τον ρομαντισμό, την ευρωπαϊκή φιλοσοφία, τη μουσική, όλες αυτές τις πλευρές του ευρωπαϊκού πολιτισμού που σφράγισαν τη μεταναπολεόντεια Ευρώπη ενάντια στην ορθοδοξία της Ιεράς Συμμαχίας. Σκοπός ήταν να δείξουμε στο παγκόσμιο κοινό ότι η Ελλάδα ήταν από τότε παρούσα, για λόγους που έχουν σαφώς να κάνουν με την κατασκευή από μέρους της Ευρώπης του μεγάλου ελληνικού κλασικού παρελθόντος. Αυτή την αποστασιοποιημένη αντιμετώπιση της Ελληνικής Επανάστασης, χωρίς σοβινισμούς και “οικογενειακή εσωστρέφεια”, είναι απαραίτητο να κάνουμε, γιατί μόνο με αυτόν τον τρόπο τη φέρνουμε κοντά στο διεθνές κοινό και στα δίκτυα των ελληνιστών που ήδη υπάρχουν και ασχολούνται με την ελληνική γλώσσα, την Ιστορία και τον πολιτισμό».