Λε Γκοφ και Βυζάντιο

Ο Ζακ Λε Γκοφ, ο μεγάλος γάλλος μεσαιωνολόγος που πέθανε πριν από λίγες ημέρες σε ηλικία 90 ετών, άλλαξε για πάντα την εικόνα μας για τον Μεσαίωνα. Μας έδειξε ότι σ’ αυτή τη μακρά εποχή μορφοποιούνται τα βασικά πεδία της ζωής του σύγχρονου δυτικού ανθρώπου, όπως ο χρόνος, η εργασία και ο πολιτισμός. Μας έδειξε ότι ο διανοούμενος είναι ένας καινούργιος κοινωνικός τύπος που εμφανίζεται στον Μεσαίωνα μαζί με τις πόλεις. Η ύπαρξή του είναι αδιανόητη χωρίς τον δεσμό του με την πόλη, χωρίς την εμφάνιση και την εξάπλωση των σχολών και των πανεπιστημίων, ένα φαινόμενο που συνδέεται με την επανάσταση των πόλεων μεταξύ του 10ου και του 13ου αιώνα. Αυτός ο νέος διανοούμενος είναι επαγγελματίας, με τον ίδιο τρόπο που είναι επαγγελματίες οι έμποροι ή οι άλλοι επιτηδευματίες των πόλεων. Το εμπόρευμά του είναι οι ιδέες και οι λέξεις· είναι πωλητής λέξεων, δηλαδή κάτι επαναστατικό σε σχέση με την εδραιωμένη πεποίθηση ότι η επιστήμη δεν πωλείται γιατί είναι δώρο Θεού. Ο σημερινός διανοούμενος έλκει την καταγωγή του από αυτόν τον μεσαιωνικό πρόγονό του που χαρακτηριζόταν από τη σχέση προσωπικού στοχασμού και διάδοσής του μέσω της διδασκαλίας. Από τις μελέτες του Λε Γκοφ έλειπε το Βυζάντιο και η βυζαντινή πόλη. Είχα διατυπώσει την παρατήρησή μου στον ίδιον τον Λε Γκοφ, σε μια εποχή νεανικής «αυθάδειας», όταν εκείνος ήταν διευθυντής Σπουδών στην École des Hautes Études en Sciences Sociales του Παρισιού και εγώ φοιτητής Ιστορίας στην ίδια σχολή. Μάλιστα πήρε τέτοιες διαστάσεις η συζήτησή μας που υπό μορφήν συνεντεύξεως είχε δημοσιευθεί στη σελίδα Βιβλίου της «Καθημερινής» (την εποχή της Ελένης Βλάχου). Τον είχα ρωτήσει γιατί δεν είχε εντάξει μέσα στον προβληματισμό του τη βυζαντινή πόλη, το βυζαντινό πανεπιστήμιο, τον βυζαντινό διανοούμενο. Μου είχε πει: «Η αλήθεια είναι ότι η λατινική Δύση ως τον 14ο αιώνα είναι ελάχιστα λαμπρή σε σχέση με την ελληνική Ανατολή ή τον μουσουλμανικό κόσμο. Θα έλεγα πως στη Δύση είναι ακόμη βάρβαροι· μόνο που οι βάρβαροι αυτοί μπόρεσαν να κάνουν τις κοινωνίες τους να εξελιχθούν, ενώ ο ελληνικός πολιτισμός και ο μουσουλμανικός πολιτισμός εισέρχονταν σε μια φάση στασιμότητας».