Ζοζέ Σαραμάγκου

Το ανατρεπτικό Ευαγγέλιο

Ο Σαραμάγκου αγαπάει τις ανατρεπτικές ιστορίες. Του αρέσει να βάζει ένα «δεν» μπροστά από κάθε πρόταση και να εξετάζει την εντελώς αντίθετη εκδοχή από αυτήν που όλοι γνωρίζουν. Αν, λόγου χάρη, έγραφε την ιστορία της ανακάλυψης της Αμερικής, ο Σαραμάγκου θα άρχιζε την εξιστόρηση με το ότι ο Χριστόφορος Κολόμβος «δεν» ανακάλυψε την Αμερική. Κάτι παρόμοιο έκανε και με το προηγούμενο μυθιστόρημά του, την «Ιστορία της πολιορκίας της Λισαβόνας», όπου παρουσιάζει την ιστορική εκδοχή ελαφρώς ανάποδα.

Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και τώρα, με το «Κατά Ιησούν Ευαγγέλιο». Βρίσκουμε όλα τα γνωστά από τα Ευαγγέλια επεισόδια, αλλά ιδωμένα από μια άλλη οπτική γωνία. Ο Ιησούς συναντά τον Θεό, αλλά συναντά και τον Διάβολο. Ο Ιησούς ξεφεύγει από τον Διάβολο, αλλά προσπαθεί να ξεφύγει και από το πεπρωμένο που του επιφυλάσσει ο Θεός, για να αντιληφθεί τελικά, πάνω στον Σταυρό, ότι εξαπατήθηκε. Στο τέλος, αντί να πει το γνωστό «Πάτερ, άφες αυτοίς, ου γαρ οίδασι τι ποιούσι», κραυγάζει προς τον ανοιχτό ουρανό, όπου ο Θεός χαμογελά: «Ανθρωποι, συγχωρήστε τον, γιατί δεν ξέρει τι κάνει». Συγχρόνως, όμως, ο συγγραφέας είναι εξαιρετικά ακριβής όσον αφορά τον ιστορικό περίγυρο, τις εξαντλητικές περιγραφές και τη μεθοδική αποτύπωση των πιο απροσδόκητων λεπτομερειών.

Κατ’ αρχήν, πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι πρόκειται για ένα μυθιστόρημα. Δεν θα ισχυριστούμε ότι κάθε ομοιότητα με πρόσωπα και πράγματα είναι εντελώς συμπτωματική, αλλά οπωσδήποτε δεν έχουμε να κάνουμε με ένα θεολογικό έργο. Οπως σημειώνει η Αθηνά Ψυλλιά, που έκανε τη μετάφραση από τα πορτογαλικά, ο Σαραμάγκου «διηγείται τα πιο απίθανα και βέβηλα πράγματα με τον πιο αληθοφανή και πειστικό τρόπο». Η άποψη του συγγραφέα, αυτή που διαπερνά και το τελευταίο μυθιστόρημά του, είναι ότι το καλό και το κακό συνυπάρχουν και είναι αδιάσπαστα συνυφασμένα σε όλες τις περιστάσεις της ζωής του ανθρώπου. Ο Θεός και ο Διάβολος είναι, όπως αποκαλύπτει προς το τέλος τού «Κατά Ιησούν Ευαγγελίου» του, οι «ετερώνυμοι» του ανθρώπου (δανείζεται τη λέξη από τον Φερνάντο Πεσόα): ο άνθρωπος τους έφτιαξε κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσίν του. Πριν απ’ όλα, όμως, ο Σαραμάγκου έχει να μας διηγηθεί μια ενδιαφέρουσα ιστορία με αρχή, μέση και τέλος.

Ο Ιωσήφ, πατέρας του Ιησού, δεν έχει τίποτε το ηρωικό. Είναι ένας μέτριος ξυλουργός που φτιάχνει χοντροκομμένες κατασκευές, δεν αξιώνεται ούτε να φτιάξει ένα κρεβάτι στο σπίτι του για να μην κοιμούνται σε ψάθα πάνω στο δάπεδο από πατημένο χώμα και, στην πορεία, αποδεικνύεται δειλός και γεμάτος ενοχές. Ζουν με τη γυναίκα του Μαρία απλά και φτωχικά, ένα νεαρό ζευγάρι, εκείνος στα 20 κι εκείνη στα 16, όχι ιδιαίτερης ευφυΐας. Εχουμε ήδη μια πρώτη δόση από την ατμόσφαιρα της εποχής: οι άνδρες δικαιούνται να ομιλούν, να πηγαίνουν στη συναγωγή, να λειτουργούν, να αποφασίζουν, ενώ οι γυναίκες δεν έχουν το δικαίωμα ούτε να μιλούν, ούτε καν να σκέφτονται ­ ει δυνατόν. «Αντίθετα από τον Ιωσήφ, το σύζυγό της, η Μαρία δεν είναι ούτε ευσπλαχνική, ούτε δίκαιη, ωστόσο δεν ευθύνεται εκείνη γι’ αυτές τις ηθικές κηλίδες, το φταίξιμο είναι της γλώσσας που μιλάει, αν όχι των αντρών που την επινόησαν, αφού σε αυτήν οι λέξεις ευσπλαχνικός και δίκαιος απλώς δεν έχουν θηλυκό». Οταν ο Ιωσήφ τρώει καθισμένος στο πάτωμα, η Μαρία, στο πόδι, περιμένει να τελειώσει αυτός το φαγητό του για να φάει κατόπιν κι εκείνη ­ και οι δύο σιωπηλοί. Για να ανοίξει η Μαρία την πόρτα που χτυπάει, πρέπει να της δώσει ο Ιωσήφ την άδεια με ένα νεύμα, αφού δεν αξίζει τον κόπο να της μιλήσει.

Εν πάση περιπτώσει, ο Ιωσήφ εκπληρώνει το συζυγικά του καθήκοντα, και μάλιστα όχι μόνο στην περίπτωση της γέννησης του Ιησού. Η οικογένεια φθάνει να έχει γρήγορα εννιά παιδιά, χωρίς να υπολογίζονται όσα πέθαναν πρόωρα. Από τη στιγμή της σύλληψης του Ιησού, ωστόσο, εμφανίζεται ένας άγγελος στη Μαρία με τη μορφή ζητιάνου, ο οποίος δεν ξεκαθαρίζει εξαρχής την ταυτότητά του. Τα σημάδια του Θεού (ή του Διαβόλου) αφθονούν στο κείμενο του Σαραμάγκου, και για πολλές σελίδες δεν ξέρει κανείς αν θα πρέπει να τα ερμηνεύσει ως θεϊκά ή ως διαβολικά. Η διάσταση του υπερφυσικού και του οράματος, πάντως, θα επανέλθει συχνά στη διήγηση.

Ενα άλλο περιστατικό που σημαδεύει την πορεία του Ιησού είναι η σφαγή των νηπίων της Βηθλεέμ από τον Ηρώδη, αλλά με έναν τρόπο διαφορετικό από αυτόν που γνωρίζουμε. Οπως ξέρουμε, ο Ιωσήφ και η Μαρία αναγκάζονται να αφήσουν τη Ναζαρέτ και να ταξιδεύσουν ως τη Βηθλεέμ, τον τόπο καταγωγής του Ιωσήφ, για να απογραφούν σύμφωνα με το διάταγμα των Ρωμαίων (η απογραφή αφορά μόνο τον Ιωσήφ, φυσικά). Ετσι, η Μαρία γεννά στη σπηλιά της Βηθλεέμ, ο Ηρώδης παίρνει το μήνυμα από τον προφήτη Μιχαία ότι γεννήθηκε ο «βασιλιάς των Ιουδαίων» και δίνει εντολή στους στρατιώτες του να σκοτώσουν όλα τα αγόρια της Βηθλεέμ ως τριών ετών. Ο Ιωσήφ, καθώς βρισκόταν στην Ιερουσαλήμ και δούλευε στα έργα του Ναού, άκουσε κάποιους στρατιώτες να συζητούν για τη διαταγή του Ηρώδη και έτρεξε αλλόφρων να σώσει τον δικό του γιο. Δεν σκέφθηκε όμως να ειδοποιήσει το χωριό ότι έρχονται στρατιώτες να σκοτώσουν τα παιδιά, και συνεπώς τα νήπια σκοτώθηκαν άδικα, εξαιτίας του.

Οι κραυγές των γονιών θα ακολουθούν τον Ιωσήφ σε όλη την υπόλοιπη, σύντομη, ζωή του. Δυστυχώς, όμως, θα ακολουθούν και τον Ιησού. Γιατί, όπως είπε ο ίδιος άγγελος (ή μήπως ο Διάβολος;) στη Μαρία, «πάνω στα κεφάλια των παιδιών πέφτει πάντα το κρίμα των γονιών, και η σκιά απ’ το κρίμα του Ιωσήφ σκοτείνιασε ήδη το μέλλον του γιου σου». Ο Ιωσήφ βασανίζεται από τις τύψεις και τους εφιάλτες στον ύπνο του, ώσπου σε μια απέλπιδα πράξη εξιλέωσης συλλαμβάνεται από τους Ρωμαίους και σταυρώνεται ως υποκινητής εξέγερσης ­ αυτός που δεν είχε κάνει ούτε βήμα από το σπίτι του για να πολεμήσει τους Ρωμαίους. Πάντως, σταυρώνεται στα τριάντα τρία του.

Οι σταυρώσεις ήταν κοινή πρακτική των Ρωμαίων εκείνη την εποχή, και ο Σαραμάγκου ενδιαφέρεται για την ιστορική ακρίβεια. Συλλαμβάνει την ψυχοσύνθεση του εβραϊκού λαού, που δεν μπορούσε να εννοήσει πώς ο Θεός ανεχόταν τη δουλεία του εκλεκτού του λαού. Δύο χιλιάδες σταυρωμένοι θα είναι ο θλιβερός απολογισμός τριών χρόνων πολέμου των λαών της Ιουδαίας και της Γαλιλαίας εναντίον των ρωμαίων κατακτητών. Ο Ιησούς εν τω μεταξύ είναι ένας έφηβος 13 χρόνων που φεύγει από το σπίτι του, έχοντας ως εφόδια μόνο τα σανδάλια του πατέρα του και τους εφιάλτες που κληρονόμησε απ’ αυτόν, χωρίς να γνωρίζει ακόμη γιατί. Εχει ήδη διακριθεί στη συναγωγή για τη διαλεκτική του δεινότητα, έχει μελετήσει την Τορά και τον γραπτό νόμο ως ώφειλε και έχει φθάσει στην ωριμότητα της θρησκευτικής γνώσης.

Στην περιπλάνησή του, ο Ιησούς κάποια στιγμή συναντά στην έρημο τον Θεό, με τη μορφή στήλης καπνού, και εκείνος του αναγγέλλει ότι κάποτε θα του δώσει δόξα και εξουσία με αντάλλαγμα τη ζωή του. Ακόμη δεν γνωρίζει ο Ιησούς ότι είναι ο υιός του Θεού. Ο δρόμος του τον φέρνει στα Μάγδαλα, όπου συναντά την πόρνη Μαρία, και γνωρίζει μαζί της τον έρωτα. Η μητέρα του δεν τον πιστεύει όταν της λέει ότι συνάντησε τον Θεό, αλλά η Μαγδαληνή τον πιστεύει και τον ακολουθεί στη συνέχεια παντού.

Αρχίζει η εποχή των θαυμάτων και της αναμονής της μεγάλης συνάντησης. Στη δεύτερη συνάντησή του με τον Θεό, ο Ιησούς μαθαίνει τα πάντα: ότι είναι γιος του Θεού και ότι προορίζεται να θυσιαστεί ο ίδιος για να εξαπλωθεί ο λόγος του Θεού. Παρών στη συνάντηση είναι ασφαλώς και ο Διάβολος. Μέσα από μια αντιπαράθεση, αποκαλύπτεται το ζοφερό μέλλον της ανθρωπότητας και το αίμα που πρόκειται να χυθεί ανά τους αιώνες στο όνομα του Θεού. Μέχρι τέλους, ο Ιησούς δεν είναι βέβαιον ότι θα εκπληρώσει τη Θεία αποστολή. Ο Σαραμάγκου δεν εννοεί να ευθυγραμμιστεί με τον κανονιστικό μύθο, ούτε πάνω στον Σταυρό. Το μυθιστόρημα τελειώνει με μια Σταύρωση χωρίς Ανάσταση.

Και όμως, δεν λείπει η θρησκευτικότητα από αυτό το «ευαγγέλιο». Οπως έχει επισημανθεί, στο έργο του Σαραμάγκου προεξέχει το κοινωνικό και το συλλογικό κριτήριο, η αλληλεγγύη στον πόνο, στην πείνα και στο πάθος, η πάλη για δικαιοσύνη. «Ο Σαραμάγκου δεν σκοπεύει στο σκάνδαλο», έγραψε ο Αντόνιο Μολίνα, «το αντίθετο μάλιστα: σκοπεύει στην επαναδιατύπωση από πιστούς και μη ορισμένων ερωτήσεων που έμειναν χωρίς απάντηση. Η πρόταση του Σαραμάγκου είναι να αρχίσουμε πάλι να σκεφτόμαστε, να διαλογιζόμαστε. Και κάνει αυτή την πρόταση σε μια εποχή πνευματικής κρίσης που όμοιά της δεν γνώρισε ο κόσμος. Ενας κόσμος, όπου ούτε οι αιρέσεις δεν έχουν πια ενδιαφέρον». Το συγγραφικό ύφος του Σαραμάγκου παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με εκείνο των ευαγγελιστών, αφού η αφήγηση είναι απλή και ανεπιτήδευτη, οι διάλογοι παρεμβάλλονται μέσα στο κείμενο με συνεχή χρήση του κόμματος, οι εικόνες είναι απτές και ζωντανές. Μόνο που κάθε τόσο παρεισφρέει η σύγχρονη, σκεπτικιστική ματιά, και τότε ο συγγραφέας απολογείται, διακόπτοντας την αφήγηση, για τις παράταιρες σκέψεις που κάνει: «Ισως να μοιάζουν αταίριαστες αυτές οι υποθέσεις, όχι μόνο για τον άνθρωπο αλλά και για το χρόνο και τον τόπο, να τολμούμε να φανταστούμε σύγχρονα και πολύπλοκα αισθήματα στο κεφάλι ενός αρχαίου Παλαιστίνιου γεννημένου χρόνια πριν…». Αυτό όμως δεν τον εμποδίζει να θέτει ερωτήματα, ακόμη και όταν δεν παίρνει απαντήσεις. Λογοτεχνικές βιβλικές αυθαιρεσίες

Η λογοτεχνία χαίρει μεγάλης ελευθερίας, όσον αφορά τα όρια της φαντασίας. Πολλοί συγγραφείς θέλησαν να «βιώσουν» το δράμα του Ιησού. Πώς σκεφτόταν, άραγε, πώς ένιωθε, πώς θύμωνε, πώς αμφέβαλλε, πώς συγκινείτο; «Ποτέ δεν ακολούθησα με τόσο τρόμο την αιματωμένη πορεία του Γολγοθά, ποτέ δεν έζησα με τόση ένταση, με τόση κατανόηση κι αγάπη το Βίο και τα Πάθη του Χριστού, όσο τις μέρες και τις νύχτες που έγραφα τον «Τελευταίο Πειρασμό»», έγραψε ο Νίκος Καζαντζάκης για το έργο του. Αλλοι συγγραφείς φαντάστηκαν ότι ο Ιησούς έζησε μια φυσιολογική ζωή, παντρεύτηκε και έκανε παιδιά, έχοντας παράλληλα μια θεία αποστολή να εκπληρώσει. Ο πάντα αιρετικός δραματουργός Τζορτζ Μπέρναρντ Σο προκάλεσε τα θρησκευτικά, πολιτικά και κοινωνικά πιστεύω της εποχής του γράφοντας το 1932 τις «Περιπέτειες μιας μικρής νέγρας, εις αναζήτησιν του Θεού», όπου ο υιός του Θεού δεν σταυρώνεται αλλά πεθαίνει σε βαθιά γεράματα έχοντας παιδιά και εγγόνια, και μάλιστα νεγράκια.

Οτι η Μαρία Μαγδαληνή ήταν ο νεανικός έρωτας του Ιησού επανέρχεται σε πολλούς συγγραφείς, ενώ η αρχή αυτού του νήματος βρίσκεται ήδη στα απόκρυφα Ευαγγέλια. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι ο Ιησούς την παντρεύεται ή ότι ζουν μαζί ως ζευγάρι, όπως βλέπουμε στο παρόν έργο του Σαραμάγκου. Στον «Τελευταίο Πειρασμό» του Καζαντζάκη, ο Ιησούς θέλει να «σώσει» την πόρνη Μαγδαληνή, αλλά δεν υποκύπτει τελικά στον πειρασμό: «Αχ, να μη φοβόταν το Θεό, να την αρπάξει στην αγκαλιά του, να της σφουγγίξει τα δάκρυα, να της χαϊδέψει τα μαλλιά να γλυκάνει, να την πάρει να φύγουν! Αλήθεια, αν είναι άντρας, αυτό πρέπει να κάμει, να τη σώσει· όχι προσευκές και νηστείες και μοναστήρια· τι τη νοιάζουν, πώς μπορούν να τη σώσουν τη γυναίκα όλα ετούτα; Εν τούτοις, τελικά, ο Ιησούς ακολουθεί τον δρόμο του Γολγοθά, και πάνω στον Σταυρό τον περιμένει πάλι ο Πειρασμός, ο Τελευταίος Πειρασμός: απλώνεται και πάλι το όραμα μιας γαλήνιας, ευτυχισμένης ζωής. Αλλά και τον τελευταίο πειρασμό τον αποσείει και, ευχαριστημένος για την τέλεση του χρέους του, εκπνέει: «Τετέλεσται».

Στο διήγημα του Ερνεστ Χέμινγκγουεϊ «Σήμερα Παρασκευή», η Μαγδαληνή είναι το «κορίτσι» του Ιησού: τρεις ρωμαίοι στρατιώτες παρουσιάζονται να τα πίνουν σε ένα καπηλειό στις 11 το βράδυ, παρουσία ενός εβραίου κάπελα, και συζητούν για τη Σταύρωση που μόλις έχει γίνει: «­ Δεν ήθελε να κατεβεί από τον σταυρό, δεν είναι αστείο αυτό. ­ Δείξε μου έστω έναν που να μη θέλει να κατεβεί από τον σταυρό. ­ Διάβολε, δεν ξέρεις τι σου λέω. Ρώτησε και τον Γεώργιο [τον κάπελα]. Ηθελε να κατεβεί απ’ τον σταυρό, Γεώργιε; ­ Τι να σας πω κύριοι, δεν ήμουν εκεί, ήταν κάτι που δεν με απασχόλησε καθόλου. ­ Ακου, έχω δει πολλούς από δαύτους, εδώ και σε πολλά άλλα μέρη. Μόλις μου δείξεις κάποιον που να μη θέλει να κατεβεί απ’ τον σταυρό όταν έρθει η ώρα, εννοώ όταν έρθει η ώρα, θ’ ανεβώ κι εγώ μαζί του. (….) ­ Είδες το κορίτσι του; ­ Δίπλα της δεν στεκόμουν; ­ Ηταν πολύ όμορφη ­ Εγώ την ήξερα πριν απ’ αυτόν…».

Κάποιοι συγγραφείς παντρεύουν τελικά τον Ιησού με άλλες γυναίκες. Σύμφωνα με τον Βρετανό Αντονι Μπέρτζες, συγγραφέα του γνωστού έργου «Το κουρδιστό πορτοκάλι» αλλά και του λιγότερο γνωστού «Ο άνθρωπος από τη Ναζαρέτ» (1979), ο Ιησούς παντρεύεται τη Σάρα, ενώ σύμφωνα με τον εβραϊκής καταγωγής Ρώσο Ισαάκ Μπάμπελ, ο Ιησούς έρχεται εις γάμου κοινωνία με τη Δεβώρα! Αλλη εκδοχή παρουσιάζει ο Ρόμπερτ Γκρέιβς, συγγραφέας του επίσης γνωστού από την τηλεόραση «Εγώ, ο Κλαύδιος», ο οποίος στο βιβλίο του «Ο βασιλιάς Ιησούς», που κυκλοφόρησε πρόπερσι στα ελληνικά, παντρεύει τον Ιησού με τη Μαρία από τη Βηθανία, αδελφή του Λαζάρου.

Ο επόμενος κρίκος στη μακρά αλυσίδα της δραματοποίησης της ζωής του Ιησού αναμένεται με ενδιαφέρον. Μια σύγχρονη εκδοχή της βιβλικής ιστορίας, «τεχνοτρονικής φαντασίας», θα έχουμε σύντομα από τον Γκορ Βιντάλ, ο οποίος αποδίδει το περιεχόμενο των Ευαγγελίων μέσα σε έναν σύγχρονο τεχνολογικό εφιάλτη στο έργο του «Απ’ ευθείας σύνδεση με τον Γολγοθά», που θα εκδοθεί στις «Μεταμεσονύκτιες Εκδόσεις». Επιπλέον, το νέο μυθιστόρημα του «ταραχοποιού» Νόρμαν Μέιλερ, το οποίο βρίσκεται ακόμη στα σπάργανα, θα προσθέσει άλλη μια λογοτεχνική, εκ προοιμίου αιρετική, εκδοχή: φέρει τον τίτλο «Gospel according to the Son». Είναι, όμως, φανερό ότι τόσους αιώνες γράφονται «απόκρυφες» ιστορίες για τον Ιησού, χωρίς να κλονιστεί η πίστη κανενός. Οχι τουλάχιστον από το διάβασμα… Ο αυθάδης συγγραφέας

Συγγραφείς που επιχειρούν αυθάδη παρουσίαση της ζωής του Χριστού συνήθως δεν τιμώνται με το βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας. Το παράδειγμα του Καζαντζάκη δεν λειτούργησε προς γνώσιν και συμμόρφωσιν του Σαραμάγκου, ο οποίος ελπίζει ακόμη στα 75 του χρόνια να είναι ο πρώτος πορτογάλος συγγραφέας που θα τιμηθεί με το μεγαλύτερο λογοτεχνικό βραβείο. Θα πάει ποτέ το Νομπέλ στην Πορτογαλία; Φέτος ο Σαραμάγκου είναι και πάλι υποψήφιος, για το τελευταίο του μυθιστόρημα «Δοκίμιο περί τυφλότητας». Προηγήθηκε όμως το «Κατά Ιησούν Ευαγγέλιο», το 1991, το οποίο τον έφερε σε βίαιη σύγκρουση ­ όχι για πρώτη φορά ­ με την πορτογαλική Εκκλησία. Θα δούμε αν κάτι τέτοιο θα του βγει σε καλό.

Εκτός από τη ρήξη με την επίσημη Εκκλησία, ο Σαραμάγκου φρόντισε να διαρρήξει τις σχέσεις του και με τον πρώην πρωθυπουργό της Πορτογαλίας Καβάκο Σίλβα, με αποτέλεσμα να ζει σήμερα αυτοεξόριστος στα Κανάρια νησιά με την ισπανίδα σύζυγό του. Ενας ανήσυχος άνθρωπος, ένας αντιδογματικός συγγραφέας, ένας μαρξιστής, αλλά και ένας ανένταχτος πολίτης του κόσμου, αυτός είναι ο Πορτογάλος Ζοζέ Σαραμάγκου. Εχει κάτι ακόμη κοινό με τον Καζαντζάκη: άρχισε την κυρίως λογοτεχνική του δραστηριότητα μετά τα 50 χρόνια του και μέσα σε μια δεκαετία καταξιώθηκε και αναγνωρίστηκε ως ο επιφανέστερος συγγραφέας της χώρας του. Στα ελληνικά έχουν εκδοθεί ήδη άλλα δύο μυθιστορήματά του. Είναι εξάλλου παραγωγικότατος: έχει εκδώσει τρεις ποιητικές συλλογές, έξι συλλογές δοκιμίων, έναν τόμο διηγημάτων, ένα ταξιδιωτικό ημερολόγιο, τρία θεατρικά έργα και επτά μυθιστορήματα. Και να σκεφθεί κανείς ότι αυτός ο άνθρωπος δεν τελείωσε καν τη βασική εκπαίδευση. Παιδί φτωχής οικογένειας, αγροτικής προέλευσης, «έγραψε» το δικό του ευαγγέλιο προτού γράψει το «Κατά Ιησούν».