Η μαγεία της πραγματικοτητας
RICHARD DAWKINS
Ο μύθος και η αλήθεια
Εκδόσεις Τραυλός, 2001,
σελ. 276, τιμή 24,9 ευρώ
«Πραγματικότητα είναι ολόκληρος ο κόσμος που υπάρχει γύρω μας. Ακούγεται απλό αλλά δεν είναι. Τι θα λέγατε για τους δεινόσαυρους που κάποτε υπήρχαν αλλά έχουν πια εξαφανιστεί; Αποτελούν μέρος της πραγματικότητας ή όχι; Αραγε τα άστρα (που βρίσκονται τόσο μακριά και μέχρι να φθάσει το φως τους ως εμάς, πιθανότατα θα έχουν σβήσει) υπάρχουν ή όχι;
Πώς ξέρουμε ότι τα πράγματα γύρω μας υπάρχουν; Οι πέντε αισθήσεις – η όραση, η όσφρηση, η αφή, η ακοή και η γεύση – μας πείθουν πως ό,τι υπάρχει γύρω μας είναι μέρος της πραγματικότητας: τα βράχια, οι καμήλες, το γρασίδι, ο μυρωδάτος καφές, το γυαλόχαρτο, το απαλό βελούδο, τα κουδούνια, η ζάχαρη και το αλάτι… Πραγματικότητα όμως είναι μόνο εκείνο που αντιλαμβανόμαστε άμεσα με τις πέντε αισθήσεις μας;
Τι θα λέγατε για έναν μακρινό γαλαξία, που δεν τον βλέπουμε – εκτός αν χρησιμοποιήσουμε ένα τηλεσκόπιο; Ή για ένα απίστευτα μικρό βακτήριο, που το βλέπουμε μόνο με ένα ισχυρό μικροσκόπιο;».
Ετσι αρχίζει το τελευταίο βιβλίο του βρετανού εξελικτικού βιολόγου, ομότιμου πλέον καθηγητή στην έδρα Charles Simonyi για την Εκλαΐκευση της Επιστήμης του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, Ρίτσαρντ Ντόκινς (Richard Dawkings). Σε αυτό το πρώτο και σημαντικό κεφάλαιο ο συγγραφέας εξηγεί με τι θα ασχοληθεί στη συνέχεια. Στην ουσία εξηγεί τις δύο λέξεις του τίτλου: την «πραγματικότητα» και τη «μαγεία». Αφού λοιπόν αναλύσει πώς οι επιστήμονες προσεγγίζουν την πραγματικότητα (όχι μόνο με τη βοήθεια της τεχνολογίας, αλλά και αξιοποιώντας τη φαντασία τους για τη δημιουργία πειραματικών μοντέλων που τους επιτρέπουν να ελέγξουν την αλήθεια των υποθέσεών τους), ο Ντόκινς αποδίδει στη λέξη «μαγεία» τρεις έννοιες: την υπερφυσική μαγεία (των μύθων και των παραμυθιών), τη μαγεία επί σκηνής (των ταχυδακτυλουργών) και την ποιητική μαγεία, όπως παραδείγματος χάριν αυτή ενός μουσικού κομματιού που έχει αποδοθεί με μαγευτικό τρόπο. Οι γνωρίζοντες τον Ντόκινς δεν θα ξαφνιαστούν να πληροφορηθούν ότι το πρώτο κεφάλαιο ολοκληρώνεται με μια εκτενή αναφορά στην «αργή μαγεία της εξέλιξης», όπου ο συγγραφέας δίνει παραστατικά τις βασικές αρχές της δαρβίνειας ιδέας.
Διατηρώντας ως κεντρικό άξονα της αφήγησης αυτή την ιδέα, ο Ντόκινς αναλαμβάνει στα επόμενα εννέα κεφάλαια να απαντήσει σε πολύ συγκεκριμένα ερωτήματα τα οποία (καθόλου τυχαίως!) ανατρέπουν τις θρησκευτικές αντιλήψεις όπως αυτές παρουσιάζονται στο κεφάλαιο της Γενέσεως, αλλά και μύθους διαφορετικών πολιτισμών οι οποίοι παρουσιάζονται πολύ γλαφυρά. «Ποιος ήταν ο πρώτος άνθρωπος;», «Γιατί υπάρχουν τόσο πολλά διαφορετικά είδη ζώων;», «Από τι είναι φτιαγμένα τα πράγματα;», «Γιατί υπάρχει μέρα και νύχτα, καλοκαίρι και χειμώνας;», «Τι είναι ο Ηλιος;». «Τι είναι το ουράνιο τόξο;», «Πότε και πώς άρχισαν όλα;», «Είμαστε μόνοι στο Σύμπαν;», «Τι είναι ο σεισμός;».
Καθώς το βιβλίο αυτό απευθύνεται κυρίως σε εφήβους ο συγγραφέας αποφεύγει σχεδόν ολοκληρωτικά τη δύσκολη ορολογία και είτε περιορίζεται στη διήγηση ενός παραμυθιού είτε προκαλεί τους αναγνώστες σε νοητικά πειράματα. Παραδείγματος χάριν, απαντώντας στο ερώτημα «Ποιος ήταν ο πρώτος άνθρωπος;», ο Ντόκινς καλεί τα παιδιά να δημιουργήσουν ένα οικογενειακό φωτογραφικό άλμπουμ, όπου η πρώτη φωτογραφία θα είναι η δική τους, θα ακολουθούν αυτές των γονέων τους, των παππούδων τους, των προπάππων τους κ.ο.κ. Φυσικά δεν υπάρχουν φωτογραφίες πέραν μιας χρονολογίας, όπως όμως πληροφορούμαστε, αν υπήρχαν θα έπρεπε να είναι περίπου 185 εκατομμύρια και τοποθετημένες η μία δίπλα στην άλλη θα κάλυπταν ένα ράφι μήκους 65 χιλιομέτρων!
Οσοι θελήσουν να δουν πώς έμοιαζε ο υπ’ αριθμόν 50.000 προ-προπάππος τους θα δουν έναν Homo erectus, ενώ οι τολμηροί που θα αναζητήσουν τον υπ’ αριθμόν 170.000.000 ή τον υπ’ αριθμόν 185.000.000 πρόγονό τους θα δουν μια σαύρα και ένα ψάρι αντιστοίχως. Φυσικά, το νοητικό πείραμα στο οποίο (προ)καλούνται να λάβουν μέρος οι αναγνώστες δεν έχει τα συμπεράσματα που έχει επειδή έτσι νομίζει ο συγγραφέας. Κατά τη διήγηση παρέχονται όλα τα στοιχεία που απαιτούνται για να γίνει κατανοητό πώς το εν λόγω πείραμα καταλήγει στα συγκεκριμένα αποτελέσματα: έτσι, οι αναγνώστες αφενός ενημερώνονται για τα εξελικτικά τεκμήρια που μας παρέχονται από τα απολιθώματα, αφετέρου αντιλαμβάνονται τη συγγένεια των οργανισμών μέσω της ομοιότητας του γενετικού υλικού τους.
Τα τελευταία δύο κεφάλαια του βιβλίου «Γιατί συμβαίνουν κακά πράγματα;» και «Τι είναι θαύμα;» είναι κατά τι διαφορετικά. Στην ουσία αποτελούν ένα χτύπημα στη δεισιδαιμονία και στον ανορθολογισμό, με τον συγγραφέα να δίνει στοιχεία από τη θεωρία πιθανοτήτων για να ανατρέψει τον νόμο του Μέρφι και τη Στατιστική για να εξηγήσει φαινόμενα που αποδόθηκαν σε υπερφυσικές δυνάμεις.
Η γλωσσική δεινότητα και οι αφηγηματικές αρετές του Ντόκινς (ο οποίος, χωρίς να ξεχνά ολοκληρωτικά το πολεμικό ύφος του, ενδύεται εδώ τον μανδύα του παππού που λέει ιστορίες στα εγγόνια του) είναι διάχυτες στο βιβλίο. Βρίσκουν μάλιστα εξαιρετικό σύντροφο στην θαυμάσια εικονογράφηση του πολυβραβευμένου Dave McKean. Η ελληνική έκδοση, σε μετάφραση Νίκου Αποστολόπουλου και επιμέλεια Νέστορα Χούνου, είναι εξίσου πολύτιμη και προσεγμένη με τη βρετανική, κάτι που καθιστά το βιβλίο ιδανικό δώρο για όσους θέλουν να αντιληφθούν την εξελικτική μαγεία της πραγματικότητας.
