Ούτε ο Διαφωτισμός ούτε τα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα των τελευταίων 200 ετών μπόρεσαν να αποβάλουν τον ανορθολογισμό και τη δεισιδαιμονία. Και αυτό αφορά ακόμη και το πιο προηγμένο τμήμα της ανθρωπότητας. Ενα απίστευτα μεγάλο πλήθος Αμερικανών πιστεύει στην υλική ύπαρξη του Σατανά. Από την άλλη μεριά, αποτελεί άρθρο πίστεως της αυτοαποκαλούμενης «προοδευτικής» κοινής γνώμης σε όλον τον κόσμο ότι όλα τα κακά που μαστίζουν την ανθρωπότητα πηγάζουν από διάφορα κέντρα πολιτικής και οικονομικής δύναμης. Τα κέντρα αυτά συνδέονται με την παγκόσμια αγορά και τον φιλελευθερισμό. Οι κατάρες και οι λιτανείες εναντίον τους είναι συμπτώματα μιας σύγχρονης δεισιδαιμονίας με προοδευτική φορεσιά: σε αυτό συνίσταται η αυταπάτη μιας ολόκληρης εποχής, η γιγαντιαία διανοητική φάρσα του 20ού αιώνα.
Είναι θλιβερό – και συγχρόνως κωμικό – το πώς ιδεολογίες που θεωρούνται κληρονόμοι του Διαφωτισμού υιοθετούν νοοτροπίες καθαρά δεισιδαιμονικές. Και η δεισιδαιμονία συνδέεται πάντα με φοβίες και σύνδρομα ανορθολογισμού. H ίδια η πρόκληση ορθολογικής συζήτησης απορρίπτεται ως προερχόμενη «εκ του πονηρού». Στη θέση του επιχειρήματος μπαίνει ο φόβος, ακόμη και ο τρόμος μήπως κανείς χαρακτηρισθεί οπαδός του δαίμονα! Και σήμερα ο δαίμονας αυτός είναι η ανοιχτή κοινωνία και όλα τα συνοδευτικά της: η παγκοσμιότητα, τα δικαιώματα του ατόμου, η ελευθερία στις επικοινωνίες και στις συναλλαγές – πάντα στο όνομα της «προόδου».
Οποιος αμφιβάλλει γι’ αυτό, ας αναρωτηθεί πώς αντιλαμβάνονται το ίδιο το περιεχόμενο της διαμαρτυρίας τους τα ετερόκλητα στοιχεία που απαρτίζουν το καραβανσεράι που τελετουργικά σχεδόν παρελαύνει τα τελευταία χρόνια σε πόλεις όπου γίνονται διεθνείς συναντήσεις: Σιάτλ, Γκότενμπουργκ, Γένοβα, Χαλκιδική. Σταθερός στόχος είναι η επάρατος παγκοσμιοποίηση. Και στην περίπτωση του Σιάτλ, εφόσον συνεδρίαζε ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου, οι διαμαρτυρόμενοι δεν ήταν «εκτός θέματος», όπως ήταν στη Γένοβα έναν χρόνο αργότερα, με τη συνάντηση των G8, δηλαδή των πολιτικά και οικονομικά ισχυρών της γης, και ακόμη λιγότερο στο Γκότενμπουργκ και στη Χαλκιδική που φιλοξένησαν συνδιασκέψεις κορυφής της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
H παγκοσμιοποίηση μπορεί να νοηθεί ως μια κατάσταση που συνδέεται με την αυξανόμενη αλληλεξάρτηση των χωρών όλου του κόσμου και που προήλθε απρόθετα μέσα από την επιτάχυνση των ανταλλαγών προϊόντων και υπηρεσιών. Αν όμως, όπως συμβαίνει με κάθε συνωμοτική θεωρία, νοηθεί ως ένα καθεστώς που επεβλήθη με δόλο ή με βία από πάνω προς τα κάτω από τους εν γένει ισχυρούς, τότε «αυτοί» ευθύνονται για όλα και είναι τα ίδια κέντρα εξουσίας με άλλα ονόματα – το ίδιο συνδικάτο, όπως κάποτε έλεγαν. Αν μη τι άλλο, οι διαμαρτυρόμενοι δεν αντιλαμβάνονται ότι αν αυτό ισχύει, αν οι ηγεσίες των ισχυρών κρατών ενεργούν συντονισμένα με τα μονοπώλια και τις πολυεθνικές, τις μεγάλες τράπεζες, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, αν όλοι μαζί πράγματι επιβάλλουν ένα καθεστώς, αν όλες αυτές οι «σατανικές δυνάμεις» αποτελούν ένα ενιαίο κέντρο εξουσίας και αν «οι λαοί» αντιπροσωπεύονται από τους (ειρηνικούς ή βίαιους) διαδηλωτές, ο συσχετισμός δυνάμεων είναι συντριπτικά εναντίον των τελευταίων.
Ευτυχώς για «τους λαούς», πόρρω απέχουν τα πράγματα από τη δαιμονοκρατούμενη αντίληψη που εμπνέει τους αρηίφιλους ζηλωτές της αντι-παγκοσμιοποίησης. H παγκόσμια οικονομική τάξη έχει απλώς προκύψει χωρίς πρόγραμμα ή πρόθεση ενός ατομικού νου ή μιας συλλογικής ομάδας που χειραγωγεί τους πάντες και τα πάντα. Καλό θα ήταν οι σύγχρονοι αυτοί επικριτές του καπιταλισμού που επικαλούνται τον Μαρξ να τον… αναγνώσουν. Θα δουν ότι πουθενά στο Κεφάλαιο δεν μιλάει για «καπιταλισμό» ή για «καπιταλιστικό κράτος». Θα δουν ότι ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής του Μαρξ δεν είναι προϊόν κάποιας διαβολικής συνωμοσίας αλλά αντίθετα το αποτέλεσμα απρόθετων συνεπειών ατομικών επιχειρηματιών σε μια συγκεκριμένη φάση στην εξέλιξη της παγκόσμιας οικονομίας. Μόνο ένας αταβιστικός ανθρωπομορφισμός μάς οδηγεί στο να αποδίδουμε προθέσεις, σχέδια, στόχους κτλ. σε οντότητες που στην πραγματικότητα είναι νοητικές κατασκευές, αφαιρέσεις που εμείς δημιουργούμε, που χρησιμεύουν στην κατανόηση της κοινωνικής πραγματικότητας.
Με αυτήν την έννοια, η έννοια της αγοράς δεν έχει υλική υπόσταση. Είναι ένα όνομα που δίνουμε σε μια μορφή διάδρασης που πραγματοποιούν οι άνθρωποι μεταξύ τους κάτω από συγκεκριμένους όρους και παραδεγμένους νομικούς και ηθικούς περιορισμούς. Αλλιώς πέφτει κανείς σε μια μεταφυσική παγίδα αν εκλάβει την «αγορά» ως ουσία ή οντότητα. Στην περίπτωση αυτή θα οδηγηθεί στο να της αποδώσει και βούληση και αυτόνομη δύναμη, η οποία είναι τόσο πιο επίφοβη όσο είναι αόρατη. Εισέρχεται με αυτόν τον τρόπο άφευκτα στον χώρο της δεισιδαιμονίας, στο όνομα της προόδου. Κάτι ήξερε ο Αντόνιο Γκράμσι όταν έγραφε το 1933 ότι ο ίδιος ο μαρξισμός είχε καταντήσει «προκατάληψη και δεισιδαιμονία». Πού να έβλεπε την εξέλιξη των επιγόνων του σήμερα!
Ο κ. Δημήτρης Δημητράκος είναι καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
