Χτισμένος στο πλάτωμα ενός στενόμακρου βράχου στο ΒΑ άκρο της πεδιάδας της Κωπαΐδας, ο Γλας είναι μια μυκηναϊκή εγκατάσταση που χτίστηκε για να ελέγχει, όπως φαίνεται, τα αποστραγγιστικά έργα της λίμνης Κωπαΐδας κατά τον 13ο αιώνα π.Χ. Ο σύγχρονος οικισμός στα ριζά του βράχου ονομάζεται Παλαιόκαστρο ή Κάστρο, χωρίς όμως να συνδέεται ιδιαίτερα με τα μυκηναϊκά κατάλοιπα που βρίσκονται στην κορυφή του λόφου. Η αρχαία ονομασία της θέσης παραμένει άγνωστη, ο Παυσανίας δεν αναφέρει τίποτε, αν και περιηγήθηκε τον γύρω τόπο, και ο Γλας είναι παραφθορά αλβανικής λέξης που σημαίνει κάστρο ή οχυρό. Στο πλάτωμα αυτού του βράχου που πριν από την αποστράγγιση της λίμνης ήταν νησί η εγκατάσταση των Μυκηναίων ήταν οχυρωμένη. Δεν ήταν όμως μια ακρόπολη με την έννοια των μυκηναϊκών ακροπόλεων, με ανάκτορο δηλαδή και κατοικίες, με ιερά και μνημεία και ό,τι άλλο έχουμε συνηθίσει να βρίσκουμε στις ακροπόλεις αυτής της περιόδου.
Ο καθηγητής κ. Σπύρος Ιακωβίδης ανέλαβε την ανασκαφή του Γλα το 1972 από την Αρχαιολογική Εταιρεία. Είχαν προηγηθεί, 80 χρόνια νωρίτερα, οι πρώτες έρευνες ξένων αρχαιολόγων, που δεν άφησαν ωστόσο πολλές πληροφορίες, και στο τέλος της δεκαετίας του ’50 η ανασκαφή του Ι. Θρεψιάδη, ο οποίος όμως δεν πρόλαβε να δημοσιεύσει τα ευρήματά του. Το 1989 ο κ. Ιακωβίδης δημοσίευσε τον πρώτο τόμο με τα ευρήματα της ανασκαφής Θρεψιάδη (Γλας Ι) και εννέα χρόνια αργότερα τον δεύτερο τόμο (Γλας ΙΙ) με ευρήματα και συμπεράσματα πλέον δικά του. Η έκδοση που κυκλοφορεί τώρα είναι ουσιαστικά σύνοψη των δύο ελληνικών τόμων, γραμμένη στα αγγλικά, προκειμένου να γίνει προσιτή η έρευνα και στους ξένους μελετητές. Είναι περιττό να προσθέσουμε ότι πρόκειται για επιστημονική δημοσίευση και κατά συνέπεια η παρουσίαση του βιβλίου από τις στήλες μιας εφημερίδας περιορίζεται αναγκαστικά σε μερικά συμπεράσματα της πολύχρονης έρευνας που αφορούν κυρίως την ιδιομορφία αυτού του χώρου.
Ο Γλας λοιπόν δεν υπήρξε ένας συνηθισμένος μυκηναϊκός οικισμός αλλά, όπως φαίνεται, πρόκειται για μια εγκατάσταση των Μυκηναίων, οι οποίοι ανέλαβαν ένα κολοσσιαίο για την εποχή έργο, που δεν ήταν άλλο από την αποστράγγιση της λίμνης Κωπαΐδας. Σύμφωνα με σύγχρονους υπολογισμούς, μετακινήθηκαν τότε 2 εκατ. κυβικά μέτρα χώματος και χρησιμοποιήθηκαν 250.000 κυβικά μέτρα λίθων για να κατασκευαστούν οι χάνδακες που οδηγούσαν το νερό στις καταβόθρες. Υπολογίζεται ακόμη ότι η υπερχείλιση στην κύρια αποστραγγιστική τάφρο ήταν 100 κυβικά μέτρα το δευτερόλεπτο. Για την επίβλεψη αυτού του τεράστιου για την εποχή του έργου χτίστηκαν στο πλάτωμα που σχηματίζεται στην κορυφή του βράχου του Γλα ένα μέλαθρον για κάποιους αξιωματούχους και καταλύματα ίσως για τους επικεφαλής των εργατών. Χτίστηκαν επίσης μεγάλοι αποθηκευτικοί χώροι όπου θα πρέπει να συγκεντρωνόταν η σοδειά από τα νεοαποκτηθέντα εδάφη. Οταν μετά την αποξήρανση ο Γλας έπαψε να είναι νησί και έγινε προσιτός διά ξηράς, χτίστηκε το μεγάλο κυκλώπειο τείχος στο φρύδι του πλατώματος. Είναι καλά χτισμένο, έχει μήκος περίπου 3.000 μέτρα και τέσσερις πύλες.
Εντός των τειχών βρίσκονται τα κατάλοιπα του μελάθρου, που ήταν διώροφο και διαρρυθμισμένο σε δύο ξεχωριστές κατοικίες, που συγκοινωνούσαν ωστόσο μεταξύ τους. Στο μεγάλο κεντρικό δωμάτιο του κτιρίου δεν βρέθηκε ούτε θρόνος ούτε εστία. Τα δωμάτια στις πτέρυγες είναι μικρά, η κυκλοφορία γινόταν από δύο διαδρόμους και η κεραμική είναι κυρίως οικιακής χρήσεως, ορισμένα ρυτά κτλ. Σε μικρή απόσταση από το μέλαθρον και τις πτέρυγες, τοποθετημένα παράλληλα το ένα προς το άλλο, υπήρχαν δύο μεγάλα κτίρια που ίσως στο ένα στεγαζόταν η διοίκηση και στο άλλο αποθήκες.
Από τη μελέτη του Γλα δύο στοιχεία εντυπωσιάζουν. Το πρώτο είναι ότι ο οικισμός του Γλα φαίνεται πως έγινε για οικονομοτεχνικούς λόγους (επίβλεψη ενός μεγάλου τεχνικού έργου και συγκέντρωση αγροτικών αγαθών). Το δεύτερο στοιχείο είναι ότι, αν και τα κτίσματα ήταν απλώς λειτουργικά, ήταν σχεδόν όλα διακοσμημένα. Θραύσματα από την επίστρωση των τοίχων, με χρώμα και αποσπάσματα σχεδίων, έχουν βρεθεί όχι μόνο στο μέλαθρον, που ίσως θα ήταν φυσικό, αλλά και σε πολλά από τα μικρά δωμάτια των δύο πτερύγων.
Σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία, ο Γλας θα πρέπει να ανήκε στην έδρα του μυκηναίου ηγεμόνα του Ορχομενού, ένα μυκηναϊκό κέντρο που η παράδοση λέει ότι όφειλε τον πλούτο του στην καλλιέργεια της πεδιάδας της Κωπαΐδας. Μετά τον 13ο αιώνα π.Χ. ίχνη βίαιης καταστροφής μαρτυρούν το τέλος του Γλα και κάπου τότε ο μύθος τοποθετεί τον Ηρακλή και τους Θηβαίους να καταστρέφουν τα αποστραγγιστικά έργα της Κωπαΐδας, να κλείνουν τις καταβόθρες και η πεδιάδα να ξαναγίνεται λίμνη, που παρέμεινε έτσι επί 3.200 χρόνια ως τις αρχές του 20ού αιώνα.
